
Een belangrijke peiler binnen het Nieuwe Normaal. Verder is het een mooie gelegenheid om andere professionals uit de bouw in persoon ontmoeten en ervaringen uit te wisselen. Informeren, delen en van elkaar leren is namelijk de enige manier om Het Nieuwe Normaal normaal te maken. Ons magazine met interviews en verhalen uit de praktijk heeft hierin dan ook een belangrijke rol. We hopen u hiermee te inspireren tot mooie ideeën en wie weet staat u er binnenkort zelf een keer in.

Eerder deze maand presenteerden we het _Collegeprogramma 2024-2026: Bouwen binnen planetaire grenzen voor iedereen_. Met dit programma willen we onze kennis van en ervaring in circulair bouwen (gebied, infra en gebouw) in de etalage zetten. Partners helpen met het toepassen ervan in projectteams en het borgen in de lijnorganisaties. We willen de verbinding leggen met de planetaire grenzen om ‘circulair’ integraal te kunnen verbinden met andere (klimaat)thema’s, om ons te laten inspireren, maar ook om onszelf de vraag te stellen: ‘Moeten we wel zoveel bouwen?'

> #### Kunnen we circulair bouwen ook inclusief maken?

De toevoeging ‘voor iedereen’ slaat terug op onze missie om circulair bouwen ‘Het Nieuwe Normaal’ te laten worden. Laten we circulair bouwen in het stelsel borgen, maar ook voor iedereen maken. Kunnen we circulair bouwen ook inclusief maken? De komende jaren maken we werk van onze sociale pijler.

Ook deze derde editie kwam weer tot stand dankzij de welwillendheid en hulp van velen. Zonder u kunnen we het magazine niet maken. Blijf daarom uw ideeën en suggesties sturen, zodat we binnenkort kunnen beginnen aan het samenstellen van Stadsblad Magazine \#4. Voor nu wens ik u veel leesplezier!

**Rutger Büch**

Gemeentesecretaris Cirkelstad


Voorwoord editie 3


Mike van Vliet consultant bij Alba Concepts studeerde af op het onderwerp. In opdracht van de transitieagenda circulaire bouweconomie keek Alba Concepts, die al een voorlopige methode had, in samenwerking met DGBC en W/E Adviseurs of zij een meetmethode voor de bouwsector konden uniformiseren. Na een periode van afpellen, het vereenvoudigen en het meer praktisch toelaatbaar maken van de methode werd die aansluitend gelanceerd. Medio april 2020 kwam er een vervolgonderzoek om een aantal indicatoren en de formule aan te scherpen. “We wisten dat een aantal losmaakbaarheidsfactoren elkaar konden compenseren”, legt Mike uit.

<img src="/uploads/mike.jpg" width="3840" height="2160" />

“Een chemische verbinding kon je bijvoorbeeld compenseren door te stellen dat er geen doorkruisingen waren. Zo kwam de losmaakbaarheidsindex hoger uit dan we feitelijk zouden willen. Daarom is vooral de formule aangepast en zijn een aantal andere zaken zoals scoping verder verfijnd.” Mike werkt inmiddels alweer zo’n vijf jaar met de methode en past het dagelijks toe in zijn werk.

#### Geloofwaardige waarde

Losmaakbaarheid mag dan eigenlijk niet een echt Nederlands woord zijn; het wordt inmiddels breed omarmd en door bijna elke betrokken partij besproken als het gaat om circulariteit. “Je merkt dat bijna iedereen verwijst naar deze meetmethode. Die is bedoelt om invulling te geven aan dit begrip. Dan mag je wel stellen dat ze deze omarmen.” Het is volgens Alba Concepts dan ook een van de randvoorwaarden voor circulariteit, en een manier om een geloofwaardige waarde voor losmaakbaarheid te verkrijgen. Als bedrijf is Alba Concepts al zo’n zeven jaar geleden begonnen met het meetbaar maken van circulariteit. “In eerste instantie waren er 28 factoren die van invloed zijn op het demontabel en losmaakbaar bouwen van gebouwen. Zowel technisch als procesmatig en financieel van aard. Om de meetmethode behapbaar te houden is dit gereduceerd tot vier technische factoren: Type Verbinding, Toegankelijkheid van de verbinding, Randopsluiting en Doorkruisingen.”

#### Het blijft lastig

De meetmethode geeft aan hoe je demontabelheid en losmaakbaarheid kunt beoordelen. Maar daarmee is nog niet elk product of ieder knooppunt demontabel te maken, zonder dat dat een impact heeft op de bouwtechniek. “De constructie moet luchtdicht, waterdicht en isolerend zijn. En nu ook nog eens losmaakbaar. Die factoren maken het soms lastig om alles losmaakbaar te maken. Bouwtechniek blijft nu eenmaal een vak apart. Je kunt op detailniveau kijken hoe een gebouw in elkaar zit en hoe je dat op een demontabele manier kunt doen, maar dan zul je soms moeten accepteren dat alle overige randvoorwaarden van bouwen natuurlijk ook belangrijk blijven.

<img src="/uploads/redicul-pict-nze2krivgg4-unsplash.jpg" width="2400" height="1350" />

Dat maakt het soms lastig om alles losmaakbaar te maken. Het kan zelfs botsen met andere vormen van duurzaamheid zoals luchtdicht bouwen en het verlangen van het energieverbruik. Je moet dan afwegen wat belangrijker is. De meetmethode geeft aan of iets losmaakbaar is of niet, maar de juiste oplossing om iets losmaakbaar te maken zul je zelf moeten bedenken. Soms moet je afwijken van de gebruikelijke bouwmethoden en op zoek naar een creatieve, nieuwe manier die wel aan alle eisen voldoet.” Door te kijken naar referentiedetails kan gezocht worden naar een standaardmanier om ontwerpers en ontwikkelaars te helpen bij hun ontwerp.

#### Blijven verfijnen

De meetmethode is vooral ontwikkeld voor de Burgerlijke en Utiliteitsbouw zoals woningbouw en gebouwen voor het zakelijk en openbare leven. Bij GWW en Intra spelen weer andere aspecten een belangrijke rol. “Samen met Witteveen + Bos zijn we een afgeleide meetmethode voor GWW en Intra aan het ontwikkelen voor Rijkswaterstaat. Vorig jaar hebben we een vooronderzoek gedaan en we zijn de methode nu aan het verfijnen. Het bijzondere is dat je ook hier weer tot nieuwe inzichten komt die we ook weer op kunnen pakken bij de B en U sector.

> #### De afgelopen vijf jaar waren we aan het pionieren, nu begint er inmiddels een basis te ontstaan waarin we weten wat het is

De meetmethode is echt niet in beton gegoten. Je blijft altijd finetunen.” Volgens Mike bevinden we ons dan ook nog steeds in de beginfase van circulair meten. “De afgelopen vijf jaar waren we aan het pionieren, nu begint er inmiddels een basis te ontstaan waarin we weten wat het is. Toch hebben we nog niet voor alle aspecten een wetenschappelijk onderbouwde meetmethode. Het gaat stapje voor stapje, dus de komende jaren blijven we nog wel even aan het verfijnen, herijken en nieuwe inzichten vatten in cijfers.”

#### Losmaakbaar is nog niet circulair

Inmiddels heeft Mike bij Alba Concepts al zo’n duizend gebouwen volgens de methode doorgerekend. “Ik ben er sinds ik bij Alba Concepts ben begonnen dagelijks mee bezig. En er worden steeds weer nieuwe oplossingen en producten bedacht. We staan aan de beginfase van een andere manier van bouwen. En dat is belangrijk, want we weten dat we nu veel gebouwen hebben staan waarvan we maar een deel aan materialen kunnen oogsten. Een groot deel laten we zitten of voeren we af omdat het financieel niet rendabel is om ze te demonteren en te hergebruiken.

Als we in 2050 een circulaire bouweconomie willen hebben met ruimte voor innovatie en biobased oplossingen, dan moeten we nu nadenken over hoe we de grondstoffen van onze huidige gebouwen straks volledig kunnen hergebruiken. Als we er nu met de pet naar gooien en niet over losmaakbaarheid nadenken dan hebben we tegen 2050 nog steeds een vastgoedportefeuille waar we niet zo veel mee kunnen. Een losmaakbaar gebouw wil niet gelijk zeggen dat het een circulair gebouw is, maar losmaakbaarheid is wel een van de belangrijkste middelen om het gebouw uiteindelijk te kunnen hergebruiken. Bij een gebouw dat niet losmaakbaar gemaakt is, gaat dat namelijk sowieso niet meer lukken.”

<div className="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl">
  <h4>Voor meer informatie over de leidraad Gebouw</h4>
  <a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://www.cirkelstad.nl/het-nieuwe-normaal-0-3/#gebouw" target="_blank">Lees hier</a>
</div>


Mike van Vliet

Mike van Vliet, consultant bij Alba Concepts

Losmaakbaarheid randvoorwaarde voor toekomstig hergebruik


“Ik heb bij het Rijksvastgoedbedrijf een programma opgezet voor circulair bouwen,” vertelt Ririassa. “Ons motto daarbij is learning by doing. Dus gewoon beginnen en leren van onze ervaringen. Zo versnellen we de transitie. Vier jaar geleden vroegen we ons af: Wat houdt circulair bouwen eigenlijk in?' Maar in vier jaar hebben we al heel veel stappen gemaakt. HNN zie ik als learning by doing in het groot, daarbij gaat het om de stappen, die wij maken, maar ook de stappen van alle andere organisaties.”&nbsp;

> ### HNN is learning by doing in het groot

Voor programmamanager Ririassa gaat het daarbij om het samen doen en van elkaar leren. “We kunnen wel allemaal onafhankelijk van elkaar telkens opnieuw het wiel uitvinden, maar daarmee schieten we niks op. Daar hebben we de tijd en de mensen niet voor. Ik zie mooie samenwerkingen ontstaan, het is geven en nemen voor alle partijen en dat brengt ons uiteindelijk steeds verder.”

#### **Dezelfde taal spreken**

De negen indicatoren in Het Nieuwe Normaal zijn onmisbaar bij deze samenwerkingen, ziet Ririassa. “Deze punten zorgen ervoor, dat partijen elkaar begrijpen, dezelfde taal spreken. Dat, als wij een uitvraag doen, we weten: de markt kan dit aan. Ik zie het als een treintje. Als je hem aan het rollen brengt, dan dendert hij voort. Er haken steeds meer partijen aan. Misschien zou je het zelfs wel als een exponentiële groei kunnen zien.”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/crystalririassa-2525-0614272-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

De negen indicatoren zijn een streven, daarom is het belangrijk om gewoon te beginnen en niet te wachten tot alles perfect is. “Als je bij een project aan vijf prestaties kunt voldoen, is dat beter dan geen, dus dat is een mooi begin. Dat is wat wij bedoelen met learning by doing, gewoon beginnen met wat je kunt. Daar leer je dan van en een volgende keer kun je dan aan de slag met zes, zeven of zelfs meer indicatoren. Dat noem ik het leertreintje. Dat wordt een mix van kwantitatieve eisen en kwalitatieve eisen. Nieuwe eisen nemen we soms mee of kwalitatief, dat we vragen om een plan voor losmaakbaarheid bijvoorbeeld.” Ririassa herkent ook wel de geluiden die ze uit de markt hoort: dat het soms best lastig is om projecten te waarderen binnen de negen indicatoren. “Dus daar moeten we werk van maken.” Maar ook hier geldt wat haar betreft learning by doing. “Probeer het gewoon zo goed mogelijk te doen.”

#### **Belangrijke rol als grote opdrachtgever**

Het Rijksvastgoedbedrijf heeft op dit moment al zo’n 120 projecten waarbij circulariteit een grote rol speelt. “Kanttekening daarbij is wel dat nog niet alles circulair kan. Zo is biobased bouwen een relatief nieuw thema, dus de oudere gebouwen voldoen daar uiteraard meestal niet aan. Wel hebben we op basis van ons programma bij het Rijksvastgoedbedrijf en HNN minimumeisen voor projecten opgesteld. Als we dan merken dat dat vrij gemakkelijk te realiseren is dan schroeven we de eisen voor een volgend project op. Dit past bij onze rol als grote opdrachtgever in de bouw, vinden wij. Dat wij laten zien: ‘wij menen het serieus, bereid je maar voor.’ Het is voor marktpartijen ook belangrijk dat zij zien dat het ons menens is. Zij moeten investeren om aan de eisen van HNN te voldoen, dan moeten ze ook weten dat er sprake is van continuïteit.”

> ### Het is belangrijk dat marktpartijen zien dat het menens is

Het RVB ziet ook zeker toekomst in het samenwerken met marktpartijen. “Dat we samen het proces ingaan en zien waar we tegenaan lopen, dat is voor beide partijen waardevol, denk ik,” aldus Ririassa. “Een mooi voorbeeld is het project ‘De Nieuwe Post’ in Arnhem dat we samen met Heijmans volgens HNN standaarden gaan realiseren.” Lees hier meer over [verderop in dit magazine](/posts/de-circulariteitslat-voor-de-nieuwe-post-ligt-hoog).

#### **Routekaart**

Het Nieuwe Normaal is bij het Rijksvastgoed bedrijf verwerkt in hun <a target="_blank" rel="noopener" href="https://www.rijksvastgoedbedrijf.nl/onderwerpen/routekaart-verduurzaming"><strong>Routekaart Gebouwaanpak Verduurzamen Vastgoed</strong></a>. Dit is een routekaart naar 2050 en bevat vier thema’s: Circulair en biobased, natuurinclusief, energiezuinig en hernieuwbaar en het klimaatadaptief bouwen. “Dit een openbaar programma,” legt Ririassa uit. Wij delen als Rijksvastgoedbedrijf daar alle informatie openbaar, zodat anderen kunnen meeprofiteren van wat wij ontwikkeld hebben en van wat wij geleerd hebben. Dat geldt zowel voor opdrachtnemers als opdrachtgevers. Zo houden we met elkaar de trein rijdende en kan iedereen erop springen die dat wil.”


Crystal Ririassa van Rijksvastgoedbedrijf over HNN

'Als de trein eenmaal rolt, dendert hij voort'


Dura Vermeer loopt graag voor op de markt als het gaat om uitdagende projecten. Maar soms stapelen de ambities zich zo hoog op, dat het een uitdaging wordt om die allemaal waar te maken. “Het is ons gelukt,” stelt ontwikkelmanager bij Dura Vermeer Mickaël Schoenmakers gerust. “Omdat houtbouw ook voor ons een nieuwe techniek is, was het een hele uitdaging om alle betrokken partijen op een lijn te krijgen.” Zo waren er diverse adviseurs betrokken, maar ook een leverancier die de juiste input kon geven, die als volwaardig lid van het bouw & engineeringsteam bij te dragen, om tot het definitieve ontwerp te komen.

##### Vertrouwen winnen

Toen die eerste hobbel genomen was, moest Schoenmakers in gesprek met de gemeente. “Hun kennis over houtbouw is nog niet op peil,” stelde hij vast. Omdat er in de directe omgeving van Nijmegen geen soortgelijke projecten gerealiseerd zijn, moest Schoenmakers samen met zijn collega’s én adviseurs de gemeente zien te overtuigen. “Dat had heel wat voeten in de aarde,” blikt hij terug. “De discussie gaat al snel over factoren als brand en geluid. Punten waarvan de meeste mensen zenuwachtig worden als het om hout gaat. Dan moet je hun vertrouwen zien te vinden.” Dat lukte door uitleg van verschillende adviseurs en de brandweer. “Achteraf heeft het meer energie gekost dan je bij traditionele bouw zou hebben.”

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0510103-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2492" />

##### Meer dan een gebouw

Hortus-Ludi is meer dan een gebouw op zich. “Bij een uitvraag als deze moet je natuur-inclusief bouwen, met ruimte voor biodiversiteit en klimaatadaptatie,” somt Schoenmakers op. “Het is echt een opeenstapeling van ambities.” Omdat het realiseren van appartementen op deze locatie te veel obstakels met zich meebracht, besloot Dura Vermeer te kiezen voor het huidige alternatief. “We wilden iets neerzetten dat past op deze plek en duurzaam is, maar dat ook voldoende opbrengt om het project financieel rond te rekenen.” Vanuit oogpunt van duurzaamheid werd gekozen om biobased te bouwen in Cross Laminated Timer (CLT). “Bij de tweede presentatie ontvingen we van de afdeling Welstand een chapeau en hulde voor het hele team en de opdrachtgever. Men was erg onder de indruk van het feit dat we, ondanks alle tegenslagen, het niveau van ontwerp toch hoog wisten te houden.”&nbsp;

##### Inrichten van een ecosysteem

Als je natuur-inclusief wil bouwen, dan kom je er niet met het ophangen van alleen een paar nestkasten. “Je hebt ook schuilplaatsen en eten nodig voor bijvoorbeeld vogels en vleermuizen, dus je moet echt een totaalplaatje aanbieden.” Waar het in het verleden inderdaad bleef bij een paar nestkasten en een bijenhotel in de tuin, gaat het bij projecten als Hortus Ludi om het inrichten van een compleet ecosysteem. “We betrekken nu standaard een ecoloog bij onze projecten. Samen inventariseren we welke dieren en planten er nu aanwezig zijn en welke soorten je wel zou kunnen terughalen door de juiste condities te scheppen binnen je project.” En dat gebeurde ook bij Hortus Ludi. “In de gevel zitten ornamenten met nestkasten die zijn afgeleid van het naastgelegen kloostergebouw. In totaal zo’n 127 stuks. Oorspronkelijk zaten ze ook boven de ramen, maar dat is op advies van de ecoloog aangepast.”&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0540034-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2561" />

##### Duurzaam en circulair

Groene daken, het bufferen van water voor hergebruik in de tuin, het opwekken van energie: duurzaamheid en circulariteit staan bij Hortus Ludi centraal. Alle CLT-modules die in het gebouw zijn verwerkt, zijn losmaakbaar. Zo kunnen ze altijd gedemonteerd en hergebruikt worden. Een deel van het complex is gemaakt van hergebruikte materialen. “Op de plek van het poortgebouw wat de twee woongebouwen met elkaar verbindt, stond oorspronkelijk een schoolgebouw. Die materialen wilden we hergebruiken in het poortgebouw.” De gemeente was aangenaam verrast dat Dura Vermeer zo’n hoge hergebruikambitie in het plan verwerkte.

> #### We hebben het isolatiemateriaal geoogst, maar ook het schakelmateriaal en binnendeuren

“Het gebouw was inmiddels al gesloopt en afgevoerd, dus we begonnen van scratch af aan. We zijn als team bij elkaar gaan zitten om te kijken hoe we onze ambitie toch hoog konden houden. Zo hebben we als gevelstenen een restpartij stenen gebruikt die anders verpulverd zou worden. De leien op het dak zijn gemaakt van hergebruikt plastic.” En daar bleef het niet bij. Het Paleis van Justitie in Den Bosch, een ander project van Dura Vermeer, bevatte verschillende materialen die geoogst konden worden om vervolgens toe te passen in het poortgebouw. “We hebben het isolatiemateriaal geoogst, maar ook het schakelmateriaal en binnendeuren.” De grondwerker die bij het project betrokken is, leverde gebruikt bestratingsmateriaal om de vloer in het poortgebouw te bestraten.&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0510072-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="5616" height="3609" />

##### Het Nieuwe Normaal

Bij het vormgeven van de plannen keek Dura Vermeer naar de eisen waaraan het plan moest voldoen, maar ook op welke punten er beter gescoord kon worden. “We hebben een lage MPG-score en ook op losmaakbaarheid en hergebruik van materialen scoren we goed. Toen het project begon, waren we nog niet zo bezig met Het Nieuwe Normaal. Dat kwam dus pas later in beeld, maar als je nu terugkijkt, hebben we wel de pijlers van Het Nieuwe Normaal gebruikt. De afgelopen periode hebben we het project alsnog langs deze norm gelegd om te kijken hoe goed we hier nu op scoren.”

> #### Ik zou nu al in een veel eerder stadium een constructeur bij de plannen betrekken

En dat ging goed. “Het is leuk om te zien hoe je, door in eerste instantie alles apart te bekijken, uiteindelijk toch ook goed scoort met Het Nieuwe Normaal en hoe de uitgangspunten van toen ook nu overeind zijn gebleven.” Als Schoenmakers terugkijkt, zou hij dan dingen anders hebben gedaan? “In eerste instantie waren we aan het stoeien met de constructie,” licht hij toe. “We wilden ook houtskeletbouw toepassen, maar later bleek dat het technisch toch niet haalbaar was binnen het ontwerp. Ik zou nu al in een veel eerder stadium een constructeur bij de plannen betrekken, zodat je zeker weet dat alles klopt.”

##### Kennis borgen

Een project als dit levert waardevolle kennis en ervaring op voor vervolgprojecten. “We hebben de ambitie om 30% van de woningen die we ontwikkelen, te bouwen in hout en willen de kennis daarover borgen binnen heel Dura Vermeer. Daarom hebben we per vestiging een speciale Hout-Captain in dienst. Dat is een interne houtbouwambassadeur die kennis deelt en dient als vraagbaak voor de collega’s.” Tijdens zogenaamde ‘hout-storms’ kunnen collega’s met elkaar brainstormen over de beste manier van bouwen en welke aandachtspunten er zijn. En bij nieuwe projecten wordt er altijd iemand van het vorige houtproject betrokken. Ook de bevindingen van Hortus Ludi zijn in het kennisteam gedeeld, zodat het altijd ergens geborgd is.&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0540058-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="7680" height="5286" />

##### Trots op resultaat

Het meest trots is Schoenmakers op het feit dat de ambitie die in eerste instantie werd neergelegd, ook daadwerkelijk waargemaakt is en dat het concept aanspreekt. “De bewoners zijn bijna allemaal afkomstig uit de regio Amsterdam en Haarlem en hebben bewust gekozen voor dit project omdat het precies aansluit bij wat zij willen. Een grote woning met een grote gezamenlijke tuin die bijdraagt aan het gevoel van een community. We zien dus zeker potentie in dit type projecten, maar constateren tegelijkertijd ook dat de betaalbaarheid voor kopers onder druk staat. Zij hebben minder te besteden, terwijl wij geconfronteerd worden met hoge kosten om projecten haalbaar te krijgen. Op dit moment blijft traditionele bouw nog altijd goedkoper dan bouwen in hout.” Toch weerhoudt dat Dura Vermeer niet om te blijven investeren in duurzame en circulaire projecten. “Je moet de handschoen oppakken, ergens beginnen en leren van de dingen die je doet. Als je geen kennis opdoet, dan blijf je alles traditioneel bouwen.” &nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;

<div class="bg-primary/20 p-4 max-w-prose">

Jip van Grinsven van Alba Concepts rekende voor Dura Vermeer een aantal thema’s door volgens Het Nieuwe Normaal voor het project Hortus-Ludi. “We hebben het project langs een aantal indicatoren van Het Nieuwe Normaal gelegd. Op MPG, MPG-2 en losmaakbaarheid en materiaalgebruik scoort het project erg hoog. Dat wil zeggen een lage milieu-impact en hoge score op losmaakbaarheid en materiaalgebruik. Dat zit hem vooral in de toegepaste CLT-constructie voor wanden, vloeren die met droge, losmaakbare verbindingselementen zijn bevestigd en de relatief kleine fundering op staal.” Op totale milieu-impact (MKI) scoort Hortus Ludi minder goed. Dit wordt veroorzaakt door een groot bruto vloeroppervlakte (330 m² &nbsp;BVO) en daarmee worden redelijk veel materialen toegepast.

</div>


Mickaël Schoenmakers Dura Vermeer over Hortus-Ludi

‘Als je geen kennis opdoet, dan blijf je traditioneel bouwen’

Annette Beerepoot van 3D Makers Zone kan het zich nog goed herinneren. In 2019 was het terrein in Almere waarop de aula stond verkocht: er kwamen woningen. “De constructie van de aula zag er nog goed uit en was pas 12 jaar oud. Circulariteit was in die periode flink in opkomst, dus het was zonde om zo’n pand simpelweg te slopen”, begint ze te vertellen. Via netwerkorganisatie Beter Business kwamen Groothuis en RGS &nbsp;in contact met 3D Makers Zone.

<img width="3840" height="2873" src="/uploads/a-beerepoot-ar16243-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### Circulariteit was in die periode flink in opkomst, dus het was zonde om zo’n pand simpelweg te slopen

“Wij waren net begonnen met de oprichting van het Smart Industry fieldlab voor de bouw en waren benaderd of het niet een leuk project voor ons was. Eerlijk gezegd wisten we dat niet; we komen immers uit de industrie en niet uit de bouw. We hebben er goed over nagedacht en eerst een haalbaarheidsonderzoek gedaan. Op basis daarvan hebben we besloten om het te doen. We doen wel vaker projecten op deze manier, omdat we vinden dat je soms gewoon stappen moet durven zetten, ook al zet je die over je eigen schaduw heen. Ons fieldlab heet niet voor niets Bouwlab R&Do.”&nbsp;

> #### Zo wilden we in eerste instantie het dak graag meenemen, maar dat bleek in de praktijk gewoon te vast te zitten'

RGS en bouwbedrijf Tom Jonker voerden de demontage uit. “Een van de eerste dingen waar we tegenaan liepen was, het feit dat het terrein niet goed toegankelijk was. Een goede inventarisatie maken van wat we konden doen was dus pas mogelijk op het moment waarop de sloop van het gebouw daadwerkelijk plaatshad. Zo wilden we in eerste instantie het dak graag meenemen, maar dat bleek in de praktijk gewoon te vast te zitten. Op zo’n moment kun je geen ingewikkelde berekeningen meer maken en moet je knopen doorhakken. Dan merk je dat je zo’n voorfase liever beter had geïnventariseerd, omdat je dan betere afwegingen kunt maken. Dat moeten we zeker meenemen in volgende projecten.”&nbsp;

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/a-beerepoot-ar16284-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Geheel is meer dan een aantal componenten

“Toen we met de staalconstructie en vliesgevels aan de slag gingen bleken we in de praktijk bij elkaar een flinke gatenkaas te hebben”, geeft Beerepoot eerlijk toe. “Zo misten we de aansluiting van de gevels op het nieuwe dak, maar ook de maatwerkverbindingen naar de ondergrond. Het vervolmaken van het geheel heeft meer tijd en energie gekost dan we van tevoren bedacht hadden. Het geheel is in de praktijk meer dan een aantal componenten.” En er spelen meer zaken mee. “De vliesgevel heeft een bepaald energielabel. Is die ook van toepassing als je het opnieuw gebruikt of moet je het aanpassen. Daarom hebben we de gemeente al in een vroeg stadium betrokken om op dat gebied met ons mee te denken. En als je materialen aan moet passen, wat voor een footprint laat zo’n aanpassing achter? Misschien moet je soms concluderen dat je iets beter niet kunt hergebruiken. Laten we in elk geval de dingen die in de praktijk niet blijken te werken niet meer toepassen in de nieuwe bouw.”&nbsp;

> #### De periode tussen oogsten en hergebruik moet zo kort mogelijk zijn om waardevermindering te beperken

Het project is aangemeld voor een audit van Het Nieuwe Normaal. “We hebben de geleerde lessen samengevat in een aantal punten waarvan ik verwacht dat die niet veel afwijken van Het Nieuwe Normaal. Het project duurde best lang. In de tussentijd lagen de materialen buiten opgeslagen. Dan gaat de kwaliteit ervan langzaam achteruit. De periode tussen oogsten en hergebruik moet zo kort mogelijk zijn om die waardevermindering te beperken. Als je daar als bedrijf een oplossing voor hebt, heb je tegelijkertijd ook weer een verdienmodel. Probeer ook niet gebouwen die je sloopt ergens anders exact hetzelfde te herbouwen. Zie de materialen die je oogst als bouwstenen en zorg dat je daar de best mogelijke nieuwe toepassing voor vindt."

<img width="3840" height="2480" src="/uploads/a-beerepoot-ar16308-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Vertrouwen

Een ander belangrijk onderdeel is vertrouwen. “We zaten in een traject van innovatief leren met andere partijen die dat ook wilden. Maar vervolgens spring je met elkaar in het diepe. Als dan iemand eigenaar moet worden van het pand, merk je dat je toch weer terugvalt in het traditionele opdrachtgever/opdrachtnemerschap. Dit in plaats van dat je het project echt samen draagt. Daar zijn we uiteindelijk wel uitgekomen, maar het heeft wel veel tijd gekost. We merken dat de bouwsector redelijk traditioneel in elkaar zit en dat er nog veel kaarten tegen de borst worden gehouden. Zo blijft heel veel kennis en ervaring verborgen. Iedereen weet dat, maar er verandert nog weinig. We staan voor een grote maatschappelijke opgave. Die gaan we alleen maar realiseren als we allemaal transparant zijn, onze kennis delen en samen op zoek gaan naar een betere bouwketen.”

> #### Het leuke vind ik de diversiteit aan oplossingen die gedurende het proces zijn aangehaakt

Terugkijkend is Annette vooral blij dat 3D Makers Zone het project samen met alle partners toch heeft weten te realiseren. “Het leuke vind ik de diversiteit aan oplossingen die gedurende het proces zijn aangehaakt. We zijn begonnen met Groothuis, RGS en Beter Business. Al snel kwamen daar de gemeente Haarlem en Dura Vermeer bij, met in het kielzog nog tal van andere partijen. Met elkaar hebben we iets neergezet waar we met zijn allen echt trots op kunnen zijn ook al weten we dat het opschalen hiervan nog echt wel een grote uitdaging is. Wij hebben een aantal zaken opgelost en hopen dat onze bevindingen ook landelijk uitstralen dat je er gewoon voor moet gaan. Laat je niet weerhouden omdat je niet alles weet, maar begin gewoon en ontwikkel gaandeweg de beste oplossing. Niet alle oplossingen zijn schaalbaar, maar leveren toch weer aandacht en kennis op. Elke bijdrage, hoe klein soms ook, is er een.”

Project BouwLab R&Do

‘Ontwikkel gaandeweg de beste oplossing’


Vraag naar wat circulariteit voor het tweetal in het algemeen en voor de multidisciplinaire organisatie Volantis in het bijzonder betekent, en door het antwoord dat daarop volgt ben je een stiefkwartier verder. Volantis herbergt ingenieurs, architecten en adviseurs en heeft de focus op industrie, zorg, scholen en woningcorporaties. “Bij al de dingen die we doen kijken we naar hoe dat zich verhoudt met circulariteit”, vertelt Van de Westerlo.

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17275-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

“Parametrisch ontwerp is zo’n mooi woord, dus als je aan de ene knop draait, wat doet dat dan aan de andere kant? Bijvoorbeeld als ik veel circulaire materialen wil gebruiken, dan doet dat ook wat met mijn brandveiligheid of mijn akoestisch vermogen. In het DNA van Volantis zit dat wij over die aspecten nadenken en daar vervolgens het maximale uithalen.” Jeroen Verberne knikt: “Bij alle projecten en in alle kennisgebieden zorgen we er eigenlijk voor dat circulariteit altijd een eerste uitgangspunt is. In alle offertes die hier de deur uitgaan, zit ook een belofte over duurzaamheid. Dat betekent dat we een antwoord geven op de vraag die de opdrachtgever stelt, maar we proberen ook te verrassen. Door aan te geven; ‘hier vraagt u niet om, maar dit is er ook mogelijk’. Zo proberen we toch ook dat circulaire verhaal onder de aandacht te brengen.”

> #### 'Het was mijn frustratie dat circulariteit niet in getallen was uitgedrukt'

Het is volgens het tweetal ook dé manier om circulariteit een stap verder te brengen. Maar tegelijkertijd weten ze ook dat er meer nodig is. Zo schreef Verberne al in 2016 in zijn afstudeerscriptie over de noodzaak voor circulariteitsindicatoren om circulariteit meetbaar te maken. En toen hij nog bij Cooper8 werkte, stond hij aan de basis van Het Nieuwe Normaal. “Het was mijn frustratie”, blikt hij terug, “dat circulariteit niet in getallen was uitgedrukt. Van origine ben ik constructeur en ik snap gewoon niet dat je iets niet in getallen kunt uitdrukken. Toen ik destijds over circulariteit 164 definities las zonder één getal, werd ik als constructeur en wiskundige wel heel erg onrustig. Dat leidde uiteindelijk tot de Building Circularity Index (BCI). En het vervolg daarvan is dus Het Nieuwe Normaal. Want veel kenmerken daarin zijn immers o.a. afkomstig van de BCI.”&nbsp;

<img width="3840" height="2983" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17131-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Kracht**

Over de kracht van Het Nieuwe Normaal zegt Van de Westerlo dat circulariteit niet in één getal wordt uitgedrukt. Het legt juist meerdere aspecten langs de meetlat zonder daar een waardeoordeel aan te geven. Daarmee doelt hij op de negen indicatoren die Het Nieuwe Normaal telt. Zelf is het nu betrokken bij de doorontwikkeling van de indicator toxiciteit. Van de negen indicatoren vindt Verberne deze indicator misschien wel het lastigst. “Dat komt omdat er een bepaalde scheikundigheid en complexiteit op moleculair niveau inzit. Dat staat wat ver af van mensen die in de bouwwereld zitten, en dus van mijzelf. Niet zo zeer omdat ze niet nadenken over stoffen of stofjes, maar mogelijk wel op wat de impact daarvan is op mensen en het milieu. Dat maakt de indicator inderdaad lastig.”&nbsp;

> #### 'Het is belangrijk dat we materialen gebruiken die geen schadelijke stoffen in zich hebben'

Tegelijkertijd benadrukken beiden dat het volstrekt logisch is dat toxiciteit als indicator in Het Nieuwe Normaal is gekomen. “Het is belangrijk dat we materialen gebruiken die geen schadelijke stoffen in zich hebben en die we dus ook weer aan het einde van de levensduur volwaardig kunnen hergebruiken”, aldus Van de Westerlo.&nbsp;

**Miljoenen stoffen**

Dat is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Immers, de kennis over de toxiciteit van materialen is nog lang niet compleet. Verberne: “Volgens deskundigen zijn er iets van zes miljoen verschillende stoffen die mogelijk iets kunnen doen. Kortom, dat geeft gelijk wel de complexiteit van toxiciteit aan.” Dat het lastig is staat dus buiten kijf. Maar dat je het wel moet doen ook. Van de Westerlo geeft de nieuwbouw van het stadskantoor in Venlo als voorbeeld. “Het moest een honderd procent cradle to cradle, lees circulair, gebouw zijn. We zijn toen niet alleen gaan kijken naar wat voor circulaire materialen we kunnen toepassen, maar vooral ook waarom doen we dit? We doen het voor de mens. We bouwen voor de gebruiker van het gebouw. Als je dat als uitgangspunt hebt, dan kun je geen materialen gebruiken die ervoor zorgen dat de gebruiker er ziek van wordt of minder productief is. Daar moet je dus over nadenken.”&nbsp;

> #### 'Uiteindelijk gaat het erom dat iedereen dezelfde taal spreekt'

Het voorbeeld dat Van de Westerlo aangeeft dateert alweer van 2007. Met de kennis van toen is er een gezond gebouw gerealiseerd. Inmiddels is er ook meer kennis over het belang van een gezond gebouw op de gebruiker of bewoner gekomen. En uiteraard ook over toxiciteit. Verberne: “Je hebt ecologische toxiciteit en humane toxiciteit. In het eerste geval gaat om materiaal dat niet vervuilend is voor moeder aarde. Bij humane toxiciteit gaat het om materialen waarvan deeltjes in onze longen terecht kunnen komen en ons ziek maken.” Ook die wetenschap roept de nodige vragen op. Immers, moet er een norm komen op zowel ecologisch als humaan? “Die zoektocht gaan we de komende maanden doen. Uiteindelijk gaat het erom dat iedereen dezelfde taal spreekt. Dat je weet dat iets ecologisch of humaan is en je weet waar je op moet letten.”

**Projectevaluaties**

Uiteindelijk gaat het er ook om dat je toxiciteit in de projectevaluaties voor Het Nieuwe Normaal meeneemt. “Er moet meer data komen waardoor je het kunt beoordelen. Maar dat betekent”, voegt Van der Westerlo er in één adem aan toe, “dat we meer data nodig hebben.” Verberne: “We hebben ook de markt nodig om dit te structureren en hier een bepaalde visie op te ontwikkelen.” Van der Westerlo vult aan: “Terugkomend op het stadskantoor in Venlo: we hebben toen aan leveranciers gevraagd of ze wisten welke stoffen er in hun product zitten. Ik stond er versteld van dat maar weinig partijen daar antwoord op gaven. Ik weet bijna zeker dat het merendeel het gewoon niet wist. Hoewel we inmiddels dik een decennia verder zijn, is daar volgens mij ook nu nog sprake van het maken een flinke slag. De markt is als het gaat om circulariteit inmiddels wel al stukken verder. Maar als het gaat om toxiciteit moeten ze nog heel veel stappen zetten. Ik ben wel blij dat er nu steeds meer aandacht voor is.” &nbsp;

<img width="3840" height="2337" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17245-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'De markt is als het gaat om circulariteit inmiddels wel al stukken verder. Maar als het gaat om toxiciteit moeten ze nog heel veel stappen zetten'

Beginnen is volgens Van de Westerlo dan ook belangrijker dan perfect zijn. “Dat geldt ook voor de indicator toxiciteit en misschien wel voor het hele Het Nieuwe Normaal. Het is nog niet perfect want we weten nog niet wat een tien is. Maar we weten wel dat we moeten beginnen en dat we deze richting op moeten.” Verberne is het met hem eens. “Ik denk dat Het Nieuwe Normaal altijd in ontwikkeling is. Telkens zijn er nieuwe inzichten die weer in een volgende versie een plek moeten krijgen. En in die doorontwikkeling leggen we elke keer de lat een stukje hoger.”


Bas van de Westerlo en Jeroen Verberne

‘Beginnen is beter dan perfect zijn’ 

FiberCore Europe is specialist op het gebied van composietbruggen en -sluisdeuren. Ontwerpen en produceren gebeurt op maat in de eigen fabriek. “Composiet is een perfect materiaal voor deze toepassingen: het is sterk en licht,” vertelt Veltkamp. “Maar er zit een nadeel aan: het was, tot voor kort niet heel duurzaam. Composiet bestaat uit glasvezel en de kern van de brug bestond uit polyurethaanschuim. Materialen met een serieuze milieu-impact, die ook nog moeilijk te recyclen zijn. Een van de manieren om die milieu-impact te verbeteren, is om biobased materialen te gebruiken. Dat doen we voor een deel al in de hars, die is voor bijna de helft biobased, maar voor de vezels en kern nog niet. Een belangrijke reden daarvoor is dat er op dit moment nog onvoldoende kennis is over hoe biobased materialen zich gedragen in een brug, zeker op de langere termijn.”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510047-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

Om die kennis te helpen ontwikkelen, besloot FiberCore Europe in het project Smart Circular Bridge te stappen. Raak: “Zo kunnen we een bijdrage te leveren aan de verduurzaming van bruggen en ondertussen kennis op doen die we dan weer voor onze eigen producten kunnen inzetten. We zagen een toekomst waarin we deze kennis nodig hebben. Want we merken dat onze klanten telkens vaker vragen om meer duurzame opties als biobased of circulair. Het einddoel van het project is om dat voor elkaar te krijgen: een biobased brug die marktgereed is.”

#### **Tijd en ruimte voor innovatie**

Het project Smart Circular Bridge is onderdeel van het Interreg Europe programma. Het project wordt getrokken door de Technische Universiteit Eindhoven, daarnaast doen nog vier universiteiten mee. FiberCore Europe is een van de zeven marktpartijen in het consortium, naast de drie opdrachtgevende gemeenten. Veltkamp: “Alle betrokkenen zijn zich ervan bewust dat dit een innovatief koploper-project is. Daardoor is er budget, ruimte en tijd om oplossingen te zoeken, en om dat gezamenlijk te doen, ook met de opdrachtgever. Die luxe is er in de dagelijkse praktijk vaak niet. Dat maakt het meedoen aan dit project zo’n uitgelezen kans, maar het is wel een kwestie van de lange adem.”

> ### **De brug is gemaakt van de sterkste biobased vezels en hars die beschikbaar zijn, dit zijn echt hightech materialen**

Het project loopt inmiddels vier jaar. In april 2022 is de eerste <a target="_blank" rel="noopener" href="https://dashboard.smartcircularbridge.eu/d/8OE8L02Vz/almere-bridge">Smart Circular Bridge</a> geopend op de Floriade in Almere. “Deze eerste brug is bedoeld om te laten zien dat het kan. Hij is gemaakt van de sterkste biobased vezels en hars die beschikbaar zijn, dit zijn echt hightech materialen.” De brug wordt gemonitord met behulp van ‘smart’ sensoren. De data uit deze sensoren is voor iedereen in real-time te volgen\*. “Zo hebben we op elk moment informatie over de gezondheid van de brug,” legt Veltkamp uit. “De eerste resultaten zijn bijzonder positief. De brug is nu zo’n 1,5 jaar in gebruik en er is vrijwel geen vervorming of degradatie. Dat is verrassend, want we hadden inmiddels eigenlijk wel een tijdsafhankelijke vervorming van het materiaal verwacht.”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510004-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2326" />

#### **Economisch niet haalbaar**

Met die positieve resultaten van de brug in Almere, ging het consortium aan de slag om brug twee te ontwikkelen. “De eerste brug was echt hightech en had geen realistisch economisch perspectief. De doelstelling voor deze tweede brug was om een geoptimaliseerde, marktklare brug te maken. Dat betekende onder andere dat de kosten omlaag moesten en dat we daarom een andere biobased vezel moesten inzetten,” vertelt Raak.&nbsp;

> ### **Tijdens de productie werd helaas duidelijk dat de vezel, de hitte die nodig is om composiet te maken, niet aankon: er ontstonden luchtbellen in het materiaal**

Die vezel werd gevonden en de tweede brug ontwikkeld. “We hebben veel tijd besteed aan het zoeken naar een geschikte vezel die de krachten van een brug aankan en we dachten dat die hadden gevonden. Maar tijdens de productie werd helaas duidelijk dat de vezel, de hitte die nodig is om composiet te maken, niet aankon: er ontstonden luchtbellen in het materiaal. We hebben de brug dus moeten afkeuren,” aldus Veltkamp. “Een grote teleurstelling. Voor ons en de opdrachtgever, die nu geen brug heeft, maar ook voor de rest van het consortium. Ook omdat we niet zo een-twee-drie andere opties beschikbaar hebben voor een biobased vezel.”

#### **Andere kansen voor duurzaamheid**

Binnen het project wordt nu gekeken wat en of de mogelijkheden zijn voor een volgende stap. Bij FiberCore Europe is inmiddels geëvalueerd en zijn conclusies getrokken. Raak: “Duurzaamheid is, ook door ontwikkelingen binnen ons het bedrijf, nog meer een speerpunt voor ons geworden. Mede door dit project hebben we moeten vaststellen dat biobased, in ieder geval op dit moment, niet de hele weg is om duurzamere bruggen te realiseren. Uiteraard blijven we onderzoeken hoe ver we kunnen gaan met de vergroening en recycling van de hars. Maar we daarnaast zien op dit moment veel meer kansen op andere vlakken.”

Het speerpunt van FiberCore Europe ligt daarom nu op het maken van zo licht mogelijke constructies, zodat zo weinig mogelijk materiaal nodig is. “Groot nadeel van biobased vezels is namelijk dat ze veel minder sterk zijn. Er is wel drie keer zo veel materiaal nodig, en dat geldt niet alleen voor de vezel maar ook voor de hars en het schuim binnenin dat als mal dient voor een brug. Als je de milieu-impact van een lichte glasvezelbrug vergelijkt met een biobased brug, komt die eerste er veel beter uit,” legt Veltkamp uit. En die lichte bruggen leveren nog een voordeel op, vervolgt Raak enthousiast. “Lichte bruggen zijn makkelijker te verplaatsten, waardoor hergebruik van volledige bruggen mogelijk wordt. Zo hebben we laatst drie hele fiets/voetgangersbruggen kunnen verplaatsen van de ene naar de andere gemeente. Circulariteit ten top!”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510016-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="3644" />

Een derde ontwikkeling die nog in de kinderschoenen staat, maar door FiberCore Europe als veelbelovend wordt gezien, is het door pyrolyse chemisch ontleden van composiet. Daarbij wordt het materiaal weer teruggebracht tot schone olie en glasvezel, zodat de composiet recyclebaar wordt.

> ### **Een derde ontwikkeling die nog in de kinderschoenen staat is het door pyrolyse chemisch ontleden van composiet**

Ondanks het tegenvallende resultaat van de tweede brug, zijn de mannen van FiberCore Europe toch positief over het meedoen aan het project. "Al was het alleen maar omdat zo’n project ervoor zorgt dat je weer vragen gaat stellen bij de dingen die je als gewoon ervaart. En ja, we hadden graag gezien dat brug twee wel gelukt was, maar tegelijkertijd hebben we ook veel geleerd van deze uitkomst," aldus Raak. Veltkamp vult aan: “En zo’n project zet ook de schijnwerpers op zaken en dat creëert momentum. Je merkt bijvoorbeeld dat het ook leveranciers aanleiding geeft om ontwikkelingen te versnellen, bijvoorbeeld voor het gerecycled PET-schuim voor de kern van brug twee. En het mooie is: dat schuim gebruiken wij nu in al onze bruggen.”

De verrassende uitkomst van een onderzoeksproject

Bruggen van biobased vezels en hars

---

Van Dorland zit bij het ingenieursbureau dagelijks midden in het proces van aanbestedingen en tenders. Circulariteit is, zoals hij het noemt, de afgelopen tien jaar in zijn werk geslopen. Bij Buro Boot is dat in eerste instantie begonnen bij gebouwen. “We hebben toen gezegd ‘we slopen geen gebouwen meer, maar gaan ze zoveel mogelijk circulair hergebruiken. En ook in de infra maken we stappen’.”&nbsp;

Hij zag zijn schoonvader van oude materialen afkomstig van een fabriek een varkensschuur bouwen. “Iets wat wij nu met zijn allen uitvinden, doet hij dus al dertig jaar. Daar zit ook een stukje zuinigheid in. Waarom gooi je dingen weg als je ze nog kunt gebruiken? Bij circulariteit zie je dat men er stapje voor stapje steeds enthousiaster over wordt.”

> #### “In infra komt steeds meer het bewustzijn dat hergebruik van materialen een antwoord is op materiaalschaarste”

Dat ziet hij ook op zijn werkterrein gebeuren, de infrastructuur. “In infra komt steeds meer het bewustzijn dat hergebruik van materialen een antwoord is op materiaalschaarste.” Hij geeft als voorbeeld de provincie Limburg. Daar is men bezig met het maken van een plan om teerhoudend te reinigen en het teervrije materiaal opnieuw te gebruiken. “Met uiteindelijk als doel”, verduidelijkt hij, “dat als de asfaltconstructie aan het einde van de levensduur is hergebruik mogelijk is omdat het materiaal schoon is.

<img src="/uploads/h-vandorland-ar16326-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

De weg is daarmee een soort hub waar je materialen opslaat. En als je een keer een nieuwe weg aanlegt, kun je hem opbreken en ergens anders neerleggen. Maar dan moet het materiaal wel schoon zijn. ” In het geval van de provincie Limburg, die dus vanuit de circulariteitsgedachte in de toekomst schone wegen wil hebben, is dat een&nbsp; grootschalige aanpak. Het kan volgens Van Dorland ook een stuk kleinschaliger. “Door bijvoorbeeld de reflectorpaaltjes langs de wegen her te gebruiken. Of een systeem te verzinnen om de vangrails die er zijn niet weg te gooien maar ook weer elders te gebruiken. Het leuke van dit soort relatief kleine projecten is dat je er mensen heel gemakkelijk enthousiast voor kunt maken. Je gaat het gewoon doen en je hebt een succesverhaal. En vaak kun je hiermee een lobby op gang brengen om ook de grotere eenheden aan te pakken.”&nbsp;

**Goede kant op**

Overigens gaat het over de kennis van vrijkomende reststromen uit infrastructurele projecten volgens Van Dorland wel de goede kant op. “Sterker, bij elk project in de infrastructuur hoort een goede inventarisatie. Je hebt bijvoorbeeld al een bestekpost opbreken klinkers of een bestekpost opbreken straatzand. Dus we zijn in de sector al gewend om grote hoeveelheden materialen op te nemen voor hergebruik. Dat is niks nieuws. Alleen nu is het van ‘we hebben die materialen en wat kunnen we er op een bepaald moment mee’.”

> #### "Materialen kunnen van het ene naar het volgende project worden gebracht. Zie het als een groot materialendepot”&nbsp;

Daarbij is een goede inventarisatie van belang. Als het gaat om te slopen gebouwen brengt Buro BOOT alle materialen al gecodeerd in kaart. Het ingenieursbureau ontsluit deze informatie via een website. “Architecten kunnen dan zo zien welke materialen er zijn en waar ze mee kunnen werken. Deze werkwijze”, voegt hij eraan toe, “passen we nu ook in de infra toe.” Zo brengt Buro BOOT voor bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam onder meer lantarenpalen maar ook straatstenen met behulp van GIS in kaart. “Op die manier ontstaat er een interne marktplaats zodat opdrachtgevers precies weten wat ze hebben en waar het staat of ligt. Materialen kunnen van het ene naar het volgende project worden gebracht. Je maakt daarmee een soort hub van materialen die nog in gebruik zijn. Zie het als een groot materialendepot.”&nbsp;

<img src="/uploads/h-vandorland-ar16374-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

**Grotere vlucht**

Van Dorland verwacht dat interne paspoorten de komende tijd wel een grotere vlucht nemen. Zeker wanneer overheden meer budget voor circulariteit vrijmaken. “Dan kunnen we ook met elkaar goede randvoorwaarden voor circulariteit opstellen. En ik zeg niet dat die hub het gat in de markt is ofzo. Het is een methode die we vanuit de bouw toepassen en we ook in de infrastructuur hard nodig hebben.”

> #### “Met elkaar bespreken welke ambities er zijn op het gebied van duurzaamheid, en daar hoort circulariteit ook bij"

Bovendien pleit hij ervoor om bij elk infraproject ook een duurzaamheids ambitiesessie te organiseren. “Met elkaar bespreken welke ambities er zijn op het gebied van duurzaamheid, en daar hoort circulariteit ook bij. Vervolgens maak je keuzes op het gebied van het toepassen van biobased materialen of hergebruikte materialen. Ook zorgen we ervoor dat er losmaakbaar aangelegd wordt. Daar koppel je dan een kostenraming aan die je gedurende de uitvoering indien nodig nog kunt bijsturen.&nbsp;

**Indicator**

In zijn ogen kan ook Het Nieuwe Normaal van Cirkelstad daarbij helpen. Uiteindelijk gaat de indicator omgang afval over het weer in gebruiknemen van reststromen. “Dat betekent enerzijds een stukje bewustwording. Anderzijds is het ook belangrijk om infraprojecten te evalueren. Zo kan de overheid eveneens leren om het bij een volgend project weer anders te doen en de eisen voor circulariteit hoger maken. Maar ook zo’n aanpak met een duurzaamheidssessie blijft heel dichtbij hoe Het Nieuwe Normaal werkt. Bij Het Nieuwe Normaal gaat het ook over bepalen wat je ambitieniveau op de verschillende indicatoren is.”&nbsp;

> #### "Ik denk ook dat in de infra circulariteit niet altijd het belangrijkste speerpunt is"

Op de vraag waar circulariteit in de infrastructuur op een schaal van één tot tien staat, valt Van Dorland even stil. Dan zegt hij na een korte overpeinzing: “Ik denk dat we op dertig procent zitten. Maar ik denk ook dat in de infra circulariteit niet altijd het belangrijkste speerpunt is. Door te zorgen voor een fijnere leefomgeving is misschien wel net zo belangrijk. Dus dat bijvoorbeeld beestjes kunnen overleven en er voldoende duurzame opvang van water mogelijk is.”&nbsp;

**Waardevolle structuren**

Circulariteit is in zijn ogen ook zorgvuldig omgaan met de openbare ruimte en de waardevolle structuren die er zijn. “Wat ik er mee wil zeggen is dat wat je kan behouden en wat ook voor de toekomst waardevol is, je in de plannen moet inpassen. En weet je”, voegt hij er nuchter aan toe, “we moeten gewoon zuinig zijn op de spullen die we hebben. We zijn zulke verkwisters. Gelukkig zijn onze kinderen al wat aan het veranderen. Het klinkt misschien een beetje gek, maar als je gewoon elke week je schoenen poetst, gaan ze wel een jaar of misschien wel langer mee.”

Herman van Dorland

‘Budget vrijmaken in infra voor circulariteit’ 


Alweer ruim anderhalf jaar heeft Vincent Gruis de voorzittershamer in handen van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie. “Ik ben blij dat ik hier ja tegen heb gezegd”, op de vraag of hij het nog leuk vindt. Het is volgens Gruis vooral de rol die het Transitieteam in het stelsel heeft dat het leuk maakt. “Zeker op dit moment”, verduidelijkt hij, “nu we nog volop aan het uitvinden zijn van hoe en wat de circulaire economie eigenlijk is.

> ### Dat is begonnen met het verzamelen van relevante kennis. Onze website puilt er inmiddels van uit.

Maar ook wat er nu eigenlijk aan voorwaarden voor nodig zijn om de transitie mogelijk te maken. Dat is immers ook waar wij ons op richten. Dat zijn belangrijke en complexe vraagstukken. Maar we merken wel dat wij echt kunnen helpen om de overheid daar gericht beleid op te laten ontwikkelen.” Gruis ziet het zwaartepunt van het werk van het Transitieteam vooral liggen op het adviserende vlak. “Dat is begonnen met het verzamelen van relevante kennis. Onze website puilt er inmiddels van uit. Voor degene die het wil weten, staan er heel veel antwoorden op.”&nbsp;

#### Over Het Nieuwe Normaal

Het Nieuwe Normaal is in zijn ogen een goed instrument om met een brede blik circulaire bouwactiviteiten te bekijken. “Vanuit het Transitieteam sturen wij vervolgens vooral aan op de wettelijke normering die via de MKI en MPG is geregeld. Daar zitten al veel milieueffecten in maar nog niet alles. Ook zitten daar nog niet alle circulaire effecten in die je op een goede manier zou kunnen meten. Dan is het heel handig als daarnaast iets bestaat als Het Nieuwe Normaal. Zeker voor koplopers die met een bredere blik kunnen ontwikkelen en het kunnen toepassen om een bouwproject te beoordelen.”

<img width="4724" height="3149" src="/uploads/vincent-gruis-2.jpg" />

#### Dat vind je ook de kracht van Het Nieuwe Normaal?

“Voor mij is dat wel de kracht ja. Kijk, idealiter heb je straks gewoon weer een wettelijke norm waarin ook die circulaire elementen goed verwerkt zitten. En waarin de voordelen van biobased materialen op een juiste manier zitten. Zolang dat er nog niet is, is het wel van belang dat partijen ook naar dat soort effecten kunnen kijken bij het maken van hun afwegingen. En die naam is natuurlijk ook fantastisch gekozen. Circulair bouwen moet straks gewoon normaal zijn.”

#### Het Transitiebureau werkt aan een Basiskamp, we hebben Het Nieuwe Normaal, platform CB’23 en het Lenteakkoord 2.0 en nog tal van andere initiatieven. Zien we door het bomen het bos nog wel?

Gruis schiet in de lach. “Dat is een vraag die ik regelmatig hoor. Ook vanuit de markt trouwens. Platform CB’23 brengt natuurlijk vooral het bos in kaart door onder meer de meetmethoden op een rij te zetten. Het was ook een vraag waar wij tijdens onze werkconferentie eerder dit jaar bij stil hebben gestaan. Hoe verhoudt bijvoorbeeld BREEAM tot Het Nieuwe Normaal? En hoe verhoudt dat zich weer tot de MPG, MKI en NMD? Toen hebben we wel geconstateerd dat er gelukkig veel overlap in die instrumenten zit. MKI en MPG zitten gewoon in Het Nieuwe Normaal als onderdeel waar je naar kunt kijken. Maar we moeten wel blijven afstemmen en ervoor zorgen dat die instrumenten elkaar niet gaan tegenspreken. Want als iets volgens BREEAM fantastisch is en Het Nieuwe Normaal maar zo,zo, dan heb je pas echt verwarring gecreëerd.”

#### Europa

Overigens verwacht Gruis dat ‘het bos’ de komende tijd nog wel verder gaat groeien gezien de CO<sub>2</sub>-discussies die er op Europees niveaus zijn. “Er zijn partijen die willen focussen op de carbonbudgetten en op CO<sub>2</sub>-uitstoot. Als Transitieteam vinden wij dat een goed idee, maar niet voldoende. Want er zijn nog veel meer milieueffecten. Daarom hameren wij op die MKI- en MPG-methoden om die met een goede wettelijke normering te hanteren. Maar vanuit Europa komen daar ook wel wat MKI-lightachtige methoden aan. Dan heb je er zo weer eentje bij.” Het maakt volgens Gruis een internationale lobby richting Brussel wel noodzakelijk. “Simpelweg om te voorkomen dat we straks niet in de staart worden gebeten door wat Europa verplicht gaat stellen.”

<img width="4724" height="3149" src="/uploads/vincent-gruis-3.jpg" />

#### Vanuit dat oogpunt is het dus belangrijk dat jullie elkaar opzoeken?

“Inderdaad. Die gesprekken hadden al plaats en daar is een leuk partnership uit ontstaan. &nbsp;Zo gaan we op 25 januari samen met Cirkelstad, Platform CB’23, &nbsp;City Deal Circulair Conceptueel Bouwen en TKI Bouw en Techniek &nbsp;een werkconferentie organiseren (Lees meer hierover in het gesprek met Rutger Buch-red). Bij een transitie hoort dat er 1000 bloemen bloeien. Dat hoort ook bij het stadium waarin je eerst veel wilt uitproberen om te kijken wat er wel of niet werkt. Maar over ‘hoe kijk je of het werkt’, moeten we consensus kweken. Daar heeft de markt ook echt behoefte aan. Het wordt lastig als de ene opdrachtgever er anders naar kijkt dan de ander.”

<div class="rounded-xl bg-primary/10 p-4">
    <h4>Lees meer hierover in het gesprek met Rutger Buch:</h4>
    <a class="block" href="/articles/zes-partijen-slaan-handen-ineen-voor-een-nationale-werkagenda">
      <img src="/uploads/stadsblad-dec-2022-152.jpg" width="4724" height="3149">
      <h4>Zes partijen slaan de handen ineen voor een nationale werkagenda</h4>
    </a>
</div>

> ### Dat draaipunt hebben we nu nog niet bereikt, maar dat gaat echt wél gebeuren.

#### Waar staan we op dit moment?

“Hoe meet je dat?”, grapt Gruis. “Dan moeten we misschien Het Nieuwe Normaal over de hele sector leggen.” Om serieus te vervolgen: “Als je vanuit het Transitieteam kijkt, dan zie je dat heel veel partijen elke dag met circulariteit aan de gang zijn. Er zit zoveel energie in pilots en het ontwikkelen van instrumenten zoals Het Nieuwe Normaal en het uitwisselen van kennis. Het is amper bij te houden. Maar aan de andere kant zitten wij wel in een bubbel. Want wij praten eigenlijk alleen maar met mensen en partijen die daar dus mee bezig zijn. Buiten die cirkel van partijen en organisaties weet je dat het nog lang niet mainstream is.” Dat geldt volgens hem ook voor de opdrachtgevende kant. “Daar zie je dat ze pilots op touw zetten en het hartstikke leuk vinden om een circulaire uitvraag te doen en daar mee te oefenen. Maar het betekent nog niet dat dit een standaard werkwijze is als eenmaal het project is afgrond.”&nbsp;

<img width="4724" height="3151" src="/uploads/vincent-gruis-4.jpg" />

#### Gaan we het gesprek met deze sombere constatering eindigen?

“Zeker niet. Je ziet dat grote investeerders steeds meer kijken naar hoe duurzaam hun beleggingen zijn in plaats van alleen maar naar het financieel rendement. Wat je dan krijgt is dat het vanaf het hoogste niveau gaat doorsijpelen naar een standaard projectuitvraag. Dat draaipunt hebben we nu nog niet bereikt, maar dat gaat echt wél gebeuren.”

<div className="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl">
  <h4>Meer informatie over het Transitieteam Circulair Bouwen vind je hier</h4>
  <a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://circulairebouweconomie.nl/" target="_blank">Transitieteam Circulair Bouwen</a>
</div>


Professor of Housing Management at Delft University of Technology en voorzitter Transitieteam Circulaire Bouweconomie.

Vincent Gruis

Vincent Gruis, voorzitter Transititieteam Circulaire Bouw

‘Circulair bouwen is nog lang niet mainstream’

Het oude postkantoor, overigens een gemeentelijk monument, biedt ook na de grootscheepse renovatie en verduurzamingsoperatie onderdak aan de Belastingdienst, het Rijksvastgoedbedrijf en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Het gebouw staat in een gebied dat in de laatste decennia flink is aangepakt. “Het eens vrijstaande gebouw staat tussen twee grote nieuwe kantoorpanden en is daardoor helemaal weggestopt. Het zit zeg maar in het verdomhoekje,” vertelt Thijs. Maar niet voor lang want al volgend jaar wordt er met de grootscheepse renovatie en uitbreiding begonnen. Immers, De Nieuwe Post met een vloeroppervlakte van circa elf duizend vierkante meter, meet, als het werk er in het najaar van 2025 op zit, circa 13,5 duizend vierkante meter.

#### **DOEN-filosofie**

Bijzonder aan dit project is dat overheden en marktpartijen als partners samenwerken volgens de zogeheten DOEN-filosofie. “Dit betekent onder andere dat we niet dogmatisch vasthouden aan vooraf vastgestelde vraagspecificatie (programma van eisen), maar gezamenlijk tot een optimale ontwerp-oplossing komen binnen de gestelde ambities. Zo is er in de gunningsfase bijvoorbeeld niet een volwaardig ontwerp uitgevraagd, maar een ontwerpvisie die gezamenlijk met opdrachtgever en opdrachtnemer wordt uitgewerkt. Gunning vond plaats op basis van kwaliteit en vertrouwen.” De opdracht omvat tevens aansluitend onderhoud gedurende vijftien jaar en heeft een totale contractwaarde van ruim € 55 miljoen.

> ### **Kraaijvanger Architecten heeft al enorm ambitieuze stappen op het gebied van circulariteit gezet**

Heijmans heeft samen met Kraaijvanger Architecten en Karres en Brand het plan voor De Nieuwe Post gemaakt. “Kraaijvanger is een architect die met onder andere stadskantoor Venlo en het provinciehuis Zuid-Holland al enorm ambitieuze stappen heeft gezet op het gebied van circulariteit. En wat wij mooi vinden aan Kraaijvanger is dat zij circulariteit altijd binnen een holistisch systeem creëren. Dat je ook naar de duurzaamheidsaspecten kijkt, zoals gezonde materialen, diversiteit en water.” Karres en Brand heeft vooral gekeken hoe je met minimale interventies in de omgeving het gebouw weer in de spotlights krijgt.&nbsp;

Het gebouw krijgt door het optoppen extra verdiepingen. “De optopping wordt met hout gerealiseerd en sluit qua uitvoering wel aan op de bestaande architectonische lijnen.” Aan de achterzijde krijgt het gebouw een verlenging op het huidige parkeerterrein. Het parkeerterrein maakt verder plaats voor een parkachtige binnentuin. &nbsp;

Het Rijksvastgoedbedrijf stelt als opdrachtgever ook hoge ambities aan het project en heeft de markt daarom uitgedaagd met het gunningscriterium circulariteit. Deze eisen zijn een uitwerking van HNN, die in het ontwerptraject nu verder ingevuld worden. In deze samenwerking dagen markt en opdrachtgever elkaar uit om het maximale resultaat te halen.&nbsp;

> ### **Het Rijksvastgoedbedrijf heeft de markt uitgedaagd met het gunningscriterium circulariteit**

Bij het benoemen van de ambities is door het ontwerpteam dan ook Het Nieuwe Normaal als leidraad gebruikt. “Dat doen we,” legt hij uit, “omdat we ons in dit project richten op de materiaalstromen en de herkomst ervan. Dat is dus echt een puur circulaire gedachtegang: hoe hou je de materialen in de kringloop? We zetten vooral in op wat er aan materiaal nodig is en hoe we nu die impact maken.” Dat resulteert in de ambitie waarbij zeventig procent van de materialen die in het gebouw gaat, een secundaire of hernieuwbare herkomst heeft. “En negentig procent van alles wat we toepassen kan in de toekomt hoogwaardig worden hergebruikt of gerecycled,” benadrukt de programmamanager Duurzaamheid.&nbsp;

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/thijshuijsmans-2525-0613965-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Vertrekpunt**

Voor het ontwerpteam is het adaptief vermogen van het kantoorpand het vertrekpunt geweest. “Met andere woorden: ze hebben zich eerst gericht op hoe het gebouw zich in de loop van de tijd zal ontwikkelen.” &nbsp;Vervolgens is er een rapport opgesteld over de basisprincipes: hoe adaptief moet het gebouw zijn en wat betekent dat voor de aanpasbaarheid van de onderdelen van het gebouw? “Aan het einde van het voorlopige ontwerp heeft het ontwerpteam laten zien hoe vijftig procent flexibiliteit kan worden bereikt. En vervolgens zijn er richtlijnen opgesteld welke details en elementen in het gebouw losmaakbaar moeten zijn.”

> ### **We gaan voor niets minder dan het realiseren van een circulair icoon dat de lat hoger legt**

Het uiteindelijk doel is volgens Huijsmans helder: “We gaan voor niets minder dan het realiseren van een circulair icoon dat de lat hoger legt. We werken hierin samen met Volantis als onze onafhankelijke evaluator. Het project wordt door Volantis continu langs de meetlat van Het Nieuwe Normaal gelegd. En dit gaat verder dan het verrichten van een evaluatie bij omgevingsvergunning én realisatie alleen. Tijdens het proces zal de bewijslast van de HNN-indicatoren worden getoetst en zal circulariteit worden geborgd in het proces om het uiteindelijke circulaire doel te behalen.”

#### **Hergebruikspotentieel**

Huijsmans gaat terug naar het onderwerp hergebruikspotentieel en benadrukt het belang van vroeg in het project overleggen met de hele keten om zoveel mogelijk materialen te kunnen hergebruiken of recyclen. Zo heeft een sloopbedrijf een inventarisatie gemaakt van de beschikbare materialen. Feitelijk is tijdens deze exercitie het gehele gebouw digitaal in kaart gebracht. Vervolgens zijn leveranciers die over, wat Huijsmans een duurzame gedachtegang noemt, beschikken, gevraagd om materialen die uit het pand gaan hoogwaardig te hergebruiken. “Dat soort ketenpartners zijn essentieel voor zaken als transport, opslag en garanties. En laten we eerlijk zijn: een bedrijf dat binnenwanden maakt, kan het beste inschatten of een binnenwand nog worden hergebruikt of niet.”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/thijshuijsmans-2525-0613902-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> ### **We kunnen alles vastleggen in een kennissysteem, modellen en in wetgeving, maar het gedrag van de mensen die met elkaar samenwerken, is essentieel**

Als het gaat om materiaalgebruik, is er bij de optopping een stevige discussie gevoerd over stalen of houten liggers. “Houten liggers worden vrij dik en bij staal kunnen we donorstaal inzetten. En dat scoort technisch beter dan hout. Ik vind ook dat we niet alleen maar naar hout moeten kijken alsof dat de heilige graal is. Ik denk dat je heel veel materialen prima door een biobased alternatief kan vervangen. Maar zeker in de utilitaire wereld is dat maar een klein aantal. Drie procent van de materialen in de bouw is nu biobased. Als we dat kunnen opschalen naar tien of misschien wel twintig procent doen we het ontzettend goed. Honderd procent gaan we nooit halen.”

#### **Lessen**

Hoewel pas volgend jaar met de uitvoering wordt begonnen, zijn er volgens Huijsmans al wel wat lessen te trekken. “Mijn voornaamste les is dat het de mensen zijn die het maken. We kunnen alles vastleggen in een kennissysteem, modellen en in wetgeving, maar het gedrag van de mensen die met elkaar samenwerken, is essentieel.” Maar ook het bewust ergens voor kiezen ziet hij als les. “Dat is in dit project vooral de materiaalstromen in de kringloop houden en het grondstoffenverhaal. Natuurlijk is CO<sub>2</sub> een belangrijk onderwerp, maar dat staat hier minder centraal. Ik zeg altijd: ‘choose your battles’, ik denk dat dit vooral voor onze ambities op hergebruik een hele goede is en tot inspiratie zal leiden voor andere projecten. Het halen van die zeventig procent wordt echt nog een hele uitdaging.”&nbsp;

Thijs Huijsmans, programmamanager duurzaamheid Heijmans Utiliteit

‘De circulariteitslat voor De Nieuwe Post ligt hoog’


Met de CityDeal Circulair en Conceptueel Bouwen leveren de deelnemers een bijdrage aan de transitie naar een circulaire bouweconomie met de focus op de woningbouwopgave. De CityDeal is inmiddels door meer dan 100 partijen uit de keten ondertekend: variërend van Rijksoverheid tot provincies tot gemeenten, kennisinstellingen, woningcorporaties, ontwikkelaars, brancheorganisaties en industriële bouwers. Aan het meedoen aan de CityDeal kleven wel een paar voorwaarden. Zo moeten gemeenten een gebied aanwijzen waar minimaal vijftig circulaire en conceptuele woningen moeten komen. En men moet Het Nieuwe Normaal onderschrijven. Gerjan de Werk: “Het Nieuwe Normaal is voor de CityDeal de taal die we voor circulair bouwen gebruiken. En daarmee dus voor alle partners die de deal hebben ondertekend. Daar houden we ze ook aan."&nbsp;

> #### 'Het Nieuwe Normaal is voor de CityDeal de taal die we voor circulair bouwen gebruiken'

Hij vervolgt: "Als je het hebt over duurzaam bouwen, dan hebben we er dertig tot veertig jaar over gedaan om het concreet te maken. En uiteindelijk hebben we nog steeds geen heldere definities met KPI’s. Er zijn nog heel veel partijen die er anders instaan, anders meten en anders sturen. Dat is voor de markt heel onhandig. Bij de CityDeal”, voegt hij er aan toe, “hebben we gezegd, er ligt Het Nieuwe Normaal met alle KPI’s die erbij horen en die gebruiken wij als taal. Dat betekent voordelen voor de bouwketen. Want dan kunnen we echt samen de schouders zetten onder bouwen met minimale milieu-impact. We gebruiken immers allemaal dezelfde grootheden en eenheden.”

<img src="/uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="1440" height="2160" srcset="/uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg [object Blob]w, /uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito-2x.jpg 2880w" />

**Maximaal scoren**

Hoe de opdrachtgevers daar uiteindelijk in de praktijk mee omgaan is verschillend. “Het kan betekenen dat ze hun ketenpartners vragen wat zij kunnen doen om maximaal te scoren op de verschillende KPI’s van het Het Nieuwe Normaal. Maar je ziet ook gemeenten of andere opdrachtgevers die een of meerdere thema’s uit Het Nieuwe Normaal kiezen. Ze geven dan aan dat ze die indicatoren als selectiecriteria in een aanbesteding of tender gebruiken.” De Werk constateert ook dat partijen al gerealiseerde projecten langs de meetlat van Het Nieuwe Normaal leggen. “Dat doen ze om te zien waar ze staan. Zo ontstaat er een nulmeting. Dat maakt bijvoorbeeld ook zichtbaar wat er in het eigen proces moet veranderen om circulair bouwen de nieuwe standaard te maken.”

> #### 'Circulair bouwen en ontwerpen gaat heel erg over op het goede moment de goede vragen stellen en de data te hebben om (bij) te kunnen sturen'

Die projectevaluaties zijn uiteindelijk ook belangrijk om voor data te zorgen. “Circulair bouwen en ontwerpen gaat heel erg over op het goede moment de goede vragen stellen en de data te hebben om (bij) te kunnen sturen. Meten is weten. En op het moment dat je niet meer kunt sturen, weet je dat het niet goed is maar dat er ook niks meer valt te veranderen.” Dat komt volgens hem natuurlijk veel voor. “Zeker in het begin van deze transitie, waar me nu staan. En juist dat moet, maar leer ervan en verander iets in de organisatie, in de processen die nu de basis zijn van onze lineaire bouweconomie. Maak dus geen fouten voor niets.”

**Kinderschoenen**

Over een antwoord op de vraag waar circulair conceptueel bouwen nu staat, hoeft De Werk niet lang na te denken. “Wanneer je naar de praktijk kijkt, nog in de kinderschoenen. Als je echter naar organisaties kijkt en de mogelijkheden die daar zijn voor opschaling, zou het de komende tijd serieus hard kunnen gaan. Ik zie ook wel heel veel goede en mooie voorbeelden op het gebied van circulariteit. Waar we nu voor moeten gaan zorgen is dat het logisch wordt om die goede voorbeelden op te schalen.”&nbsp;

**Pilots**

Waar we volgens De Werk in elk geval van af moeten is het opzetten van pilots, zeker wanneer die een soort excuusprojecten zijn. “En dat zie ik best vaak gebeuren. Dan zeggen partijen ‘kijk we zijn er toch mee bezig?’ En daarmee schuiven ze de urgentie om hun bedrijfsprocessen aan te passen dus af. Ze kunnen namelijk wijzen naar een projectje dat ze hebben laten doen om iets te kunnen laten zien, dat leidt lekker af. Maar ze hebben er niets van geleerd. Ja, dat het veel moeite kostte en er veel anders was. Om circulair en conceptueel bouwen echt een stap verder te brengen moeten we stoppen met pilots om de pilots. Als je een pilot doet, bedenk dan eerst wat je in je organisatie wilt veranderen in je proces vanuit je ambitie, met een focus die bij je past. Bijvoorbeeld zo veel mogelijk biobased materialen, minimale uitstoot of zoveel mogelijk hergebruik. Dan ga je de pilot doen om te ontdekken wat je moet doen om die doelen te halen. Dan pas zet je een pilot goed in. Doe daarbij wel zo snel mogelijk een evaluatie op Het Nieuwe Normaal, dan kan je namelijk echt effectief (bij)sturen.”

> #### 'Om circulair en conceptueel bouwen echt een stap verder te brengen moeten we stoppen met pilots om de pilots'&nbsp;

De Werk benadrukt dat als het gaat om circulair conceptueel bouwen je vooral het goede gesprek moet voeren. “Het is belangrijk dat we het hebben over het realiseren van leefomgevingen waar we gezond en gelukkig kunnen wonen. Daar zegt toch niemand nee tegen? Maar: hoe gaan we dat dan doen? Als je gezondheid in je ontwikkeling mee wilt nemen, dan wil je geen bouw op een bouwplaats die belachelijk veel fijnstof uitstoot. Dan wil je ook geen zwaar verkeer, want voor je het weet ligt je kind eronder en is de straat naar de gallemiezen. Ook al die piepschuimkorreltjes in de sloot zijn behoorlijk schadelijk voor het milieu. Dus al die dingen wil je niet. Met industrieel circulair bouwen, gaat de bouw sneller, heb je minder tot geen CO<sub>2</sub>-uitstoot, geen bouwafval, en zet je gezondere en betere huizen neer. Dus je lost in één keer een hoop problemen op. Dat is het gesprek dat we moeten voeren.”

**Cirkelstad**

De basis van CityDeal Circulair en Conceptueel Bouwen ligt bij Cirkelstad. Koplopers van Cirkelstad doen mee binnen de CityDeal en laten aan het netwerk zien dat circulair en conceptueel bouwen al goed kan. “We versterken elkaar. Zo kunnen we de kennis en ervaring van Cirkelstad gebruiken om het instrumentarium en beleid te beïnvloeden. Door aan beleidsmakers te laten zien: ‘het kan wel, alleen moet je andere vragen stellen of andere regels opstellen’.”&nbsp;

De CityDeal is nu alweer ruim twee jaar onderweg. Dat lijkt lang maar is in de ogen van De Werk nog pas het begin. “De eerste fase stond in het teken van het op orde brengen van de basis en iedereen op gelijke vlieghoogte te brengen. De fase waarin we nu zitten is werken met circulair bouwen. Elke organisatie die in de CityDeal zit moet dit jaar een gebiedsontwikkeling of bouwproject laten evalueren op Het Nieuwe Normaal.”

<img src="/uploads/gj-vdwerk-ar17421-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="2880" height="4320" />

> #### 'Dit jaar staat in mijn ogen ook heel erg in het teken van verbinden'

En er volgt nog een stap en die heeft alles te maken met de woondeals die in elke regio van Nederland worden gesloten. “Daarmee spreken regio’s met het ministerie van Binnenlandse Zaken af hoeveel woningen ze met welke kwaliteit neerzetten. Dat stukje kwaliteit gaat over biobased bouwen, circulair bouwen en industrieel bouwen. We gaan een programma maken om al die regio’s te ondersteunen met het borgen van die kwaliteit. Beter bekend als ‘toekomstbestendig bouwen’. En daarin proberen we elke partij een logische rol te geven. Dus Cirkelstad krijgt daarin een rol, maar bijvoorbeeld ook Binnenlandse Zaken, het Expertteam Woningbouw, De Bouwcampus, het Netwerk Conceptueel Bouwen en nog tal van andere organisaties. We doen dit dus echt samen.” Dan na een korte stilte zegt hij: "Dit jaar staat in mijn ogen dan ook heel erg in het teken van verbinden. Bij een transitie horen chaos en veel verschillende losse initiatieven. Die fase kunnen we nu voorbij door de handen ineen te slaan en echt samen te werken. En geloof mij, er is veel te veel te doen om ook maar enige vorm van concurrentie te laten ontstaan.”


Gertjan de Werk

‘De transitie moeten we echt samen doen’


“Een project als SAWA begint met de ambitie”, vertelt Robert Winkel, architect bij Mei architects and planners en directeur bij Nice Developers. “Gewoon besluiten dat je het gaat doen. Vervolgens moet je iedereen net zo lang gek maken tot zij mee willen doen.” Het hebben van een goede naam en reputatie is in zo’n geval een pluspunt. “We zijn geen types van ‘fake it ‘till you make it’, legt Mark Compeer, van origine planoloog en directeur bij Nice Developers uit. “Wij doen wat we zeggen en zijn recht door zee. Dat zorgt ervoor dat mensen ons vertrouwen.”

> #### 'Wij doen wat we zeggen en zijn recht door zee. Dat zorgt ervoor dat mensen ons vertrouwen'

Winkel en Compeer merken beiden dat er veel behoefte is bij particuliere kopers en huurders en beleggers aan woningen in hout die een bijdrage leveren het klimaat. Het probleem is alleen dat niemand weet hoe. “Als je daar in kan gidsen en begeleiden, én kunt laten zien dat het helemaal geen gekkigheid is, maar juist gebaseerd is op beproefde technologieën, dan zeggen veel mensen al snel; waarom doen we het niet gewoon?”

<img width="3840" height="2896" src="/uploads/m-compeer-r-winkel-ar15934-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Traject met veel hindernissen

Toch is het daarmee nog geen gelopen race. Wat volgt is een lang traject met veel hindernissen. “Alles moet gecertificeerd zijn: de meeste bouwers willen eigenlijk helemaal niet in hout bouwen, maar gewoon in beton. Toezichthoudende instanties zien vaak alleen de risico’s, de markt zegt dat het niet kan en spreekt over gestapelde ambities. En dan heb je nog de stelling; als het een goed plan was, dan had iemand het al veel eerder gedaan”, somt Winkel op. “Terwijl er zoveel voordelen zijn als je in hout bouwt”, vult Compeer aan. “We slaan CO<sub>2</sub> op in tegenstelling tot de betonindustrie, die juist CO<sub>2</sub> uitstoot. Hout is een hernieuwbaar materiaal en het is niet uitputtelijk omdat het gewoon weer terug groeit.” Bij de bouw is gebruik gemaakt van vurenhout, voornamelijk afkomstig uit het Sauerland in Duitsland. Voor elke boom die voor SAWA is gebruikt, zijn vier nieuwe boomsoorten geplant. Zo ontstaat er geen kaalslag in het productiegebied, blijft de biodiversiteit ook daar op peil en zorg je ervoor dat ook toekomstige uitstoot van CO<sub>2</sub> blijft opgenomen.

> #### 'Voor elke boom die voor SAWA is gebruikt, zijn vier nieuwe boomsoorten geplant'

“We lopen in Europa echt een heel stuk voor de troepen uit. In Duitsland waar ze veel in hout bouwen, gaan ze niet hoger dan vier lagen. Omdat de verdichtingsopgave hier zo groot is, is het juist interessant om wel de hoogte in te gaan. Naast nieuwbouw in hout is het houtbouw uitermate geschikt voor het optoppen bestaande gebouwen, zodat woningen kunnen worden toegevoegd aan bestaande buurten in de stad.” Toch zijn beide heren regelmatig voor gek verklaard. “We willen niet alleen volledig circulair in hout bouwen, maar ook een belangrijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit van het gebied. Ook willen we gemeenschappelijke ruimtes aan het gebouw toevoegen en de helft van de woningen aanbieden in het middenhuursegment. Volgens criticasters kan zo’n project dan ook niets opleveren.” Toch is de praktijk anders. “Het project is geen winstpakker en je wordt er niet slapend rijk mee”, geeft Winkel aan. “Maar je laat wel zien dat het kan. Daar hebben de mensen, de natuur, de buurt en de stad &nbsp;profijt van en wellicht mogen wij meer soortgelijke projecten realiseren."

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/m-compeer-r-winkel-ar16003-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Meer SAWA’s

De bouw van SAWA is gestart en wordt naar verwachting eind 2024 opgeleverd. “We beschikken over een bewezen, haalbaar en gecertificeerd modulair bouwsysteem dat reproduceerbaar is. Daarmee kunnen we flexibel bouwen in hout tot wel 100 meter hoog”, vertelt Winkel. “We zijn blij dat we in ERA Contour een partner hebben gevonden die constructief met ons mee werkt en denkt." Het concept is gebaseerd op het principe van ‘Open Bouwen’ met houten kolommen en balken. Voor de gevel zijn modules gebruikt van houtskeletbouw, waarbij de buitenzijde is voorzien van vurenhout. Uniek is de vloer die is opgebouwd uit Cross Laminated Timber (CLT) met daar bovenop een droge ballast in plaats van beton. "Hiervoor gebruiken we gerecycled dakgrind dat eerst is gereinigd en gezeefd tot de ideale grootte. Dit wordt vervolgens naar de gewenste verdiepingsvloer geblazen en aangebracht. Dit heeft als groot voordeel dat alle gebouwdelen volledig losmaakbaar zijn en dus opnieuw herbruikbaar. Dat maakt het systeem volledig circulair. Het grote voordeel hiervan is dat de materialen in de verre toekomst een tweede leven kunnen krijgen en de CO<sub>2</sub> in de materialen opgeslagen blijft ” Een ander voordeel van het ‘Open Bouwen’ principe is volgens hem de flexibiliteit en vrijheid om de ruimtes in te delen. Daarmee is het gebouw geschikt voor meerdere functies en toekomstbestendig

> #### 'Deze planten en bloemen voorzien in voedsel voor de diersoorten die zich hier vestigen'

De Lloydpier waar SAWA verrijst, is voornamelijk gedomineerd door steen en beton. Daarom is SAWA natuurinclusief ontworpen in samenwerking met biologen, botanisten en stadsecologen. De terrassen en balkons zijn voorzien van vaste plantenbakken met een plek-specifiek gekozen beplanting. “Die zijn automatisch geïrrigeerd en twee keer per jaar bijgehouden door een hovenier. Deze planten en bloemen voorzien in voedsel voor de diersoorten die zich hier vestigen.” Zo zijn er op en aan het gebouw maar liefst 140 nestkasten aangebracht om een veilig onderkomen te bieden aan vogels, vleermuizen en insecten. Daarmee krijgt de biodiversiteit van de wijk een enorme impuls."


Mark Compeer

Architect bij Mei architects and planners en directeur bij Nice Developers

Robert Winkel

Project SAWA Rotterdam

'Een project als SAWA begint met de ambitie'

“Hoe gaan we dingen gezamenlijk doen? Dat is waar we vandaag vooral mee aan de slag gaan”, trapt dagvoorzitter Wytze Kuijper de werkconferentie af. De zaal is deze woensdagochtend 25 januari in DUS Utrecht tot de laatste stoel bezet. Aanwezig is een groot aantal koplopers en experts dat zich bezighoudt met het onderwerp circulair bouwen in de breedste zin van het woord.&nbsp;

> #### 'Wat is circulaire bouweconomie? Daar moeten we richting in zoeken'

“Het is belangrijk om de opgave samen te doen. En feitelijk zijn we hier een netwerk van netwerkorganisaties”, aldus Vincent Gruis, voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie. “Die samenwerking is essentieel voor de opschaling.” Waar het volgens Gruis om gaat is dat alle partijen dezelfde taal gaan spreken. “Wat is circulaire bouweconomie? Daar moeten we richting in zoeken. Ik heb het altijd over het inrichten van een basiskamp en daar maken we weer een stap mee. ”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216538-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Navolging**

Rutger Büch benadrukt dat de opbrengsten van deze dag wel opvolging moet krijgen. “We gaan beginnen aan een gezamenlijke werk- of actieagenda. En als we die hebben, moeten we wel verder.” Om daar structuur aan te geven, presenteerde hij een samenwerkingsmodel. Dit model beslaat de onderwerpen nationaal beleid, opschaling, harmonisatie, innovatie- en kennisontwikkeling, marktontwikkeling, en leren en kennisdeling. “Vervolgens”, legt hij het model uit, “zijn we per organisatie gaan kijken ‘waar zijn we dan van?’ En uiteraard zijn we allemaal in principe overal van, maar we kunnen voor elk onderwerp wel een partij als trekker benoemen. Zo kunnen ook andere partijen die dus nog niet zijn aangehaakt zien voor welk onderwerp ze bij welke organisatie moeten zijn.”

> #### 'Uiteindelijk willen we graag dat zoveel mogelijk partijen zich gaan aansluiten'

Zo is het Transitieteam Circulaire bouweconomie trekker voor nationaal beleid, de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen voor opschaling, CB’23 voor harmonisatie, innovatie- en kennisontwikkeling bij TKI Bouw en Techniek en is Cirkelstad de trekker voor leren en kennisdeling. Voor marktontwikkeling zijn de partijen nog op zoek naar een platform om dit onderwerp te trekken. “Uiteindelijk willen we graag dat zoveel mogelijk partijen zich gaan aansluiten”, benadrukt Büch.

**Verbindingen**

Het maken van die verbindingen is volgens Gertjan de Werk, projectleider City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen, belangrijk om circulair bouwen een stap verder te brengen: “Bij de City Deal hebben we zien gebeuren dat als je de juiste mensen bij elkaar brengt er daadwerkelijk een beweging ontstaat.” Dat is ook waar Esther ’t Hoen, projectleider Circulaire Bouweconomie van het ministerie van Binnenlandse Zaken, naar zoekt. “We moeten die samenwerking stimuleren. Wij kunnen geen beleid maken zonder dat we weten wat er speelt. En mijn uitdaging is toch ook om vanuit beleid, normering en eisen in regelgeving te gieten.” Marc de Rooy werkt bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en houdt zich onder andere bezig met klimaatneutrale en circulaire infrastructuur. Voor hem is het simpel: “We moeten gewoon met circulariteit aan de gang. De technische norm verkrijgen blijkt vaak het simpelst te zijn. Het moeilijkst is om het in het werkproces te laten landen. Als je het gaat doen, dán pas loop je tegen ingewikkeldheden aan die we moeten oplossen.”

<img width="3840" height="1884" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216599-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'De technische norm verkrijgen blijkt vaak het simpelst te zijn. Het moeilijkst is om het in het werkproces te laten landen'

Het zijn ook deze ingewikkeldheden die tijdens de werkconferentie bij veel werksessies onderverdeeld in Gebouw, Infra en Gebied, boven komen drijven. Zoals bij de werksessie ‘Omgang restmateriaal’ (gebouw) waar een deelnemer al aanstipt, dat op dat onderwerp de regie ontbreekt. “Op de bouwplaats vormen verpakkingen de grootste afvalstroom. Spreken we daar leveranciers op aan? Wat doen we ermee? Bij prefab is dat bijvoorbeeld weer een stuk minder. Misschien moeten we naar veel meer standaardisatie”, aldus één van de deelnemers. Ook de werksessie ‘Gezonde materialen’ (gebouw) stuit op de nodige complexiteit. “Je ziet de wil om meer circulaire materialen te gebruiken, maar tegelijkertijd is onduidelijk op welke knop je moet drukken om de verschillende schakels in de keten echt te laten bewegen”, klinkt het daar.

In de werksessie ‘Omgang restmateriaal, adaptief vermogen en gezonde materialen’ (infra) concludeert een deelnemer dat innovaties nu vaak blijven hangen waardoor opdrachtgevers het niet oppikken. Het leidt aan het einde van de werksessie tot het inzicht dat opdrachtnemers innovaties veel meer inkoopbaar moeten aanbieden. Als voornaamste actie noemen de deelnemers het belang om duurzaamheid in de inkoopplanning op te nemen. Maar bijvoorbeeld ook dat wetgeving specifiek over hergebruik in het bouwbesluit een plek krijgt.

> #### 'Als voornaamste actie noemen de deelnemers het belang om duurzaamheid in de inkoopplanning op te nemen'

Bij de werksessie ‘Gezonde materialen’ zorgt twee uur met enthousiasme en volle inzet discussiëren tot het inzicht, dat het nog ontbreekt aan een goed overzicht van de verschillende methodieken die er zijn. En dat de kennis en educatie over gezonde materialen een betere borging moeten krijgen. De deelnemers aan de werksessie ‘Omgang restmateriaal’ (gebouw) zijn er uiteindelijk ook uit. Zij vinden elkaar in onder andere de aanbeveling, dat je voor de sloop verplicht over behouden moet nadenken c.q. onderzoeken. Maar ook dat een terugnamegarantie van materialen een verplichting krijgt.

<img width="3840" height="2464" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216509-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Uitnodiging**

In de middag verdelen de aanwezige koplopers en experts zich over een nieuwe reeks werksessies. “Wat mij echt is opgevallen”, blikt Esther ’t Hoen terug op de dag, “is dat niemand tijdens die sessies achteroverleunde. Nu was iedereen hier natuurlijk op uitnodiging, maar men was superenthousiast en ik heb heel veel nuttige informatie teruggekregen. Ik kijk uit naar het vervolg.”

Sander Woertman, programmaleider Lente-akkoord 2.0, herkent dat enthousiasme. “Tegelijkertijd”, plaatst hij als kanttekening, “bespeur ik wel dat veel werksessies gelijk inzoomen op de grote onderwerpen zoals een verlaging van de MPG en stringentere wetgeving. Natuurlijk, heel belangrijk allemaal. Maar we moeten ook oog hebben voor wat ik maar noem: ‘klein bier’. En dan doel ik op bijvoorbeeld het vergemakkelijken van de verzekerbaarheid van houten gebouwen of hoe taxateurs met circulair bouwen omgaan. En zo zijn er nog veel meer op het oog kleine problemen die de weg naar een circulaire bouweconomie wel kunnen belemmeren.”

> #### 'We moeten ook oog hebben voor 'klein bier'. Kleine problemen die de weg naar een circulaire bouweconomie wel kunnen belemmeren'

<br>Voor Marrit van der Schaar, senior projectleider bij de provincie Utrecht, kan het allemaal niet snel genoeg gaan. “We zijn met zoveel gelijkgestemden en we hebben allemaal dezelfde doelen. En toch duurt het zolang voor er wat gebeurt”, verzucht zij. “Ik hoop dat het samenwerken echt gaat lukken. We moeten gewoon gaan doen.” Gertjan de Werk reageert: “Als je zegt wat je nodig hebt tegen mensen die eenzelfde kant op willen, dan heb je heel snel een samenwerking te pakken. Dan heb je met elkaar méér energie en impact en kun je veel meer winst boeken. Zo plat is het gebleken.”

**Plenaire afsluiting**

“We hebben iets te pakken wat waardevol is”, concludeert dagvoorzitter Wytze Kuijper naar aanleiding van het onophoudelijke geroezemoes in de zaal, voorafgaand aan de plenaire afsluiting van deze eerste werkconferentie. Huub Keizers, MT-lid van TKI Bouw en Techniek, kan dit alleen maar beamen. Hij heeft deze dag samen met Hans Wamelink, hoogleraar Bouwmanagement en voorzitter Regieraad CB’23, mede in de rol van observator meegemaakt. “We hebben allebei diverse werksessies bezocht. Het enthousiasme waar men mee aan de slag is gegaan, was onwijs gaaf om te zien. Het is een uitdaging aan ons om de mensen die minder enthousiast zijn straks óók mee te nemen.” Wat Keizers in de werkgroepen veel is tegengekomen, is vooral de complexiteit van het thema. “Aan de ene kant hebben we mooie rekenmethodieken. Laten we ervoor zorgen dat we het enerzijds begrijpbaar houden en anderzijds de complexiteit wel meenemen die daaronder zit .”

<img width="3840" height="2270" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0244637-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'Laten we bijvoorbeeld als er ergens een renovatie-opgave is daar een lokaal ROC bij betrekken'&nbsp;

Van belang vindt hij ook het betrekken van het onderwijs bij de transitie. “En dan heb ik het over alle niveaus: van vmbo tot universitair. Zowel op de opdrachtgevende als de uitvoerende kant moeten we daarvoor voldoende aandacht hebben. Laten we bijvoorbeeld als er ergens een renovatie-opgave is daar een lokaal ROC bij betrekken.” Als het aan Keizers ligt gaat de blik ook naar buiten onze landsgrenzen. “We kunnen zoals we hier met elkaar zijn richting Europa wat sturen en hebben tijd genoeg om te anticiperen op wat er vanuit Europa op ons afkomt. Wat mij betreft gaan we mee in wat er aan die kant al leeft, maar leggen we wel samen de lat neer.”

Volgens Hans Wamelink wordt het voor de organisatie vooral een toer om alle kennis en informatie goed te verwerken die er is uitgewisseld en opgehaald. “Mijn aanbeveling aan de organisatie is ‘kijk goed naar al die details en haal daar de hoofdlijnen uit’.” Wamelink zegt in de sessies vaak een worsteling te hebben gezien tussen detail en de wens om erboven te gaan hangen. “Dat laatste wil men heel erg graag, maar men ziet ook heel snel bezwaren. We moeten van pilots naar een volgende stap. Daar hebben de opdrachtgevers een rol in en ook de overheid als het gaat om beleidsvorming. Als je iets in de markt wilt veranderen zijn er twee mogelijkheden. Of je biedt een nieuwe technologie aan die voor bedrijven een incentive is om het anders te doen en een innovatie toe te passen. Of je moet als overheid zeggen ‘we willen een MPG van 0,2’.”

> #### 'De resultaten die deze eerste werkconferentie heeft opgeleverd, krijgen uiteindelijk een plek in werkagenda'

Al met al kijkt ook hij terug op een mooie dag. “We zijn op de goede weg en we moeten nu het peloton zien mee te krijgen. Ik hoorde vanochtend Vincent Gruis het hebben over het inrichten van een basiskamp. Ik geloof dat we dat wel hebben. We moeten nu vooral met elkaar gaan klimmen.”

De resultaten die deze eerste werkconferentie heeft opgeleverd, krijgen uiteindelijk een plek in werkagenda. De organiserende partijen gebruiken deze werkagenda om gezamenlijk regie te kunnen voeren op het verankerd krijgen van circulair bouwen in de sector. De presentatie daarvan is in april. Later krijgt de actieagenda dan een jaarlijkse herijking.

'We zijn hier een netwerk van netwerkorganisaties

Werkconferentie circulaire bouweconomie smaakt naar meer

Remco Keijser van Volker Wessels weet daar inmiddels alles van. “In Zeeland hebben we een stuk industriespoor gebouwd van hergebruikte materialen. Daar rijden treinen maar veertig kilometer per uur in plaats van 120 tot zelfs 160. Dan kunnen er natuurlijk heel andere eisen gelden. Wij hebben op uitnodiging van ProRail gereageerd op de aanbesteding in 2020. Deze aanbesteding was anders dan gebruikelijk. Het plan van aanpak telde heel zwaar mee. Dat is ook logisch, spoormensen zijn enorm van de veiligheid; er waren dus best wat interne heilige huisjes omver te werpen. Het ging daarom niet zozeer om de laagste prijs maar om het beste plan. Uiteindelijk kwamen wij als beste uit de bus.”

#### **Vanuit de woonkamer**

Het was een rare tijd waarin de plannen vorm kregen en de uitvoering plaatsvond, want corona deed zijn intrede, dus bijna alle overleggen moesten online. “Achteraf gezien heeft het denk ik juist geholpen,” aldus Keijser. “We kwamen als het ware allemaal bij elkaar thuis, grenzen vielen weg en er stond een enorm gevoel van samen iets willen bereiken. We hadden een prachtig gezamenlijk doel en spraken onze ambities duidelijk naar elkaar uit.”

<img src="/uploads/afbeelding3.jpg" width="3840" height="2561" />

Het hergebruik van het spoor leidt tot een enorme levensduurverlenging van zowel bielzen en wissels als rails. Je hebt hoofdbanen, die intensief gebruikt worden, daar moet het materiaal om de dertig of veertig jaar vervangen worden. Maar andere terreinen worden veel minder intensief gebruikt, denk aan rangeerterreinen, opstelplaatsen voor de nacht, havengebieden of eigen aansluitingen voor industriegebieden waar soms maar één keer per week een trein komt. Bovendien rijden de treinen daar veel langzamer. Dus het materiaal dat uit de hoofdbaan vrijkomt, is daarvoor nog prima geschikt. “We hebben in de haven van Rotterdam zelfs een spoorstaaf gevonden met een watermerk uit 1915,” lacht Keijser.&nbsp;

#### **Professionalisering**

Na het stuk spoor in Zeeland kwam het hergebruik van de sporen in sneltreinvaart op. “Op veel terreinen die we vernieuwen, is het nu zelfs al gebruikelijk. Het is nu zaak om een goede infrastructuur op te bouwen voor tweedehands materialen. Maar ook dat gaat de goede kant op: je ziet een snelle professionalisering van tweedehands materiaalbedrijven. Eigenlijk was het gewoon een kwestie van er ‘even’ inkomen, maar de afgelopen twee jaar is men al snel met dit fenomeen vertrouwd geraakt. Inmiddels krijgen we zelfs schaarste in tweedehands spullen.”

<img src="/uploads/afbeelding2.jpg" width="3840" height="2561" />

> ### Het nieuwe normaal kan de rail-infra verder brengen

Een belangrijke stap is nu om de hoofdbanen circulair te maken. “Dat is spannender dan industriesporen. Maar het is nu zaak om het zo aan te leggen, dat alles weer demontabel is. Dus dat de dwarsliggers en het staal van elkaar gescheiden kunnen worden,” legt Keijser uit. “Zo kan Het Nieuwe Normaal ook de rail-infra verder brengen.” Overigens zijn alleen de betonnen dwarsliggers herbruikbaar. De heel oude, houten dwarsliggers zijn vaak nog verrassend goed; er zijn vast nog heel wat mensen die ze in de tuin hebben liggen als afrastering, dat was in jaren zeventig erg in de mode. Helaas mogen deze alleen niet hergebruikt worden vanwege een bepaalde olie waarmee ze ooit behandeld zijn en die nu verboden is.&nbsp;

Keijser is blij met de ontwikkelingen in hergebruik van materialen: “Reizen met de trein is natuurlijk op zich al een erg duurzame optie, maar dat betekent niet dat we stil moeten zitten. Als we het spoor ook nog zoveel mogelijk circulair maken, hebben we dubbel winst.”

*Fotografie: Stefan Verkerk*

Oude sporen krijgen tweede leven

Hergebruik spoormateriaal geeft dubbele winst

Met Het Nieuwe Normaal hebben we nu een raamwerk met vastgestelde indicatoren waar de bouwsector mee aan de slag kan. In dit magazine benadrukt Esther ’t Hoen projectleider circulaire bouweconomie bij het ministerie van BZK, dat Het Nieuwe Normaal van onderop, vanuit de praktijk en met betrokkenheid van kennisinstellingen is ontwikkeld. Dat is een belangrijk gegeven. We wilden namelijk niet nog een nieuwe tool bedenken, maar een eenduidige taal die we vervolgens onderbrengen in methoden en tools uit de sector van (nu) onder andere DGBC, GPR, BCI en Duurzaam GWW.

Inmiddels kunnen zestien bureaus HNN-evaluaties uitvoeren en hebben we met [www.hetnieuwenormaal.nl](http://www.hetnieuwenormaal.nl) een site online staan die je bij de hand neemt om Het Nieuwe Normaal toe te passen. Zoek je meer tools of inhoudelijke praktijkverdieping? Kijk dan op de nieuwe Cirkelstad Academie. Of stel je jezelf juist de vraag: ‘Hoe krijg ik mijn team aan de slag?’ Kijk dan eens op de site interventietoolbox.nl. Hier vind je tal van interventies om collega’s mee te krijgen in jouw ambitie. Vanuit alle kanten krijg ik te horen dat deze ondersteuning helpt en dat Het Nieuwe Normaal in projecten wordt toegepast.&nbsp;

Natuurlijk doet mij dat goed. Tegelijkertijd heb ik ook het gevoel dat het nu met de lancering van de 1.0-versie pas écht begint. Dat koplopers Het Nieuwe Normaal al hebben ontdekt is logisch. Daar zijn het immers koplopers voor. Het is echter belangrijk, en dat haalt Huub Keijzers, Manager Circulair Bouwen bij TNO elders in dit magazine ook al aan, dat het peloton ‘Het Nieuwe Normaal’ gaat omarmen. Want dan gaat circulair bouwen pas écht vliegen.&nbsp;

Dus vandaar mijn oproep: teken het manifest en ga met Het Nieuwe Normaal aan het werk.&nbsp;

Ik wens je verder veel inspiratie met deze nieuwe editie van het Cirkelstad Magazine.

Rutger BuchGemeentesecretaris Cirkelstad

Voorwoord

Het begint nu pas echt

Het Zaans Natuur & Milieucentrum vervult een belangrijke functie. Jaarlijks bezoeken meer dan 150.000 belangstellenden de locaties komen, onder wie meer dan 30.000 leerlingen uit de Zaanstreek. “Het pand is groter dan dat we nu hebben”, licht hij toe. “Dat is gunstig voor onze exploitatie. Ook het idee dat ons nieuwe gebouw zou bestaan uit gebruikte materialen sprak ons erg aan. Zo vertelt het gebouw zelf het verhaal.”

> #### 'Hoe leuk is het als je straks les kunt geven over duurzaamheid in een gebouw dat grotendeels is opgebouwd uit gebruikte materialen?'

Aan enthousiasme voor het plan was dus geen gebrek. Toch was er een opmerkelijk detail; zowel De Vries als Laport hadden geen enkele ervaring met een project als dit. “Ik heb aan Zaanse aannemers en slopers gevraagd om met ons mee te kijken naar de mogelijkheden”, schetst De Vries de situatie. “Zij zeiden eigenlijk allemaal dat dit geen enkel probleem was. Dan heb je de goede motivatie te pakken. Bovendien gaat dit over het Zaans Natuur & Milieucentrum. Hoe leuk is het als je straks les kunt geven over duurzaamheid in een gebouw dat grotendeels is opgebouwd uit gebruikte materialen?”

<img src="/uploads/r-devries-p-laport-ar16140-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

##### Niet alles is opnieuw te gebruiken

Toch dachten de heren wat licht na over de demontage en sloop van het gebouw. “We hebben vooraf een materialenpaspoort van het gebouw laten maken. Echter: eenmaal ter plekke konden we pas echt in detail bekijken wat we opnieuw konden gebruiken”, legt De Vries uit. “De kanaalplaatvloeren bleken bijvoorbeeld op een dusdanige wijze te zijn gestort dat ze niet meer allemaal opnieuw waren te gebruiken. De binnenwanden bestonden uit gipsplaten met strips en de dakbedekking was alleen te gebruiken als grondstof.”

Gelukkig konden ze de staalconstructie, enkele kanaalplaatvloeren, de houtskeletonderdelen van de gevel en de gevelbekleding wel opnieuw gebruiken. Tijdens de demontage was er steeds een constructeur aanwezig die de bevindingen tijdens de sloop direct kon aanpassen in het plan. De tegels die in Zaanstad vrijgekomen zijn na het project ‘tegelwippen’, zijn straks opnieuw in de openbare ruimte van het Zaans Natuur & Milieucentrum toegepast. Het project levert De Vries naast materialen ook veel bruikbare informatie op. “Ik leer nu wat ik precies moet doen om de materialen na demontage weer te kunnen hergebruiken. Dat moet je niet alleen als sloper, maar ook met aannemersogen bekijken. Niet alles wat je uit elkaar haalt is weer opnieuw te gebruiken.”&nbsp;

> #### 'Ik leer nu wat ik precies moet doen om de materialen na demontage weer te kunnen hergebruiken'

En er speelden meer zaken een rol. “Het project moet vergund worden. Er staat nu een klein kantoortje wat straks gaat verdwijnen. De vraag is dan; noem je het project nieuwbouw, verbouw of renovatie? Feitelijk is het geen van alle, omdat je herbouwt op een nieuwe locatie. Vervolgens kregen we een interne discussie bij de gemeente over de BENG. Dat hoefde niet omdat we circulair zijn. We hebben ook de volledige installatie meegenomen omdat die nog lang niet op was. Maar daarvoor hebben we op de nieuwe locatie een gasaansluiting nodig. We hebben dus een aanvraag voor gas gedaan terwijl dat binnen de gemeente Zaanstad feitelijk onmogelijk was. Daar heeft de raad uiteindelijk een uitzondering voor gemaakt, maar daardoor heeft het hele proces behoorlijk lang geduurd.”

<img src="/uploads/r-devries-p-laport-ar16166-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

##### Opslag als businesscase

Al die tijd lagen de materialen opgeslagen in een gehuurde loods. “We zijn straks het eerste project in Nederland waarbij een nieuw gebouw voor 80 tot 85 procent uit gebruikte materialen bestaat”, vertelt Laport vol trots. Van de ontbrekende materialen is een lijst opgesteld. Die probeert De Vries te verkrijgen via andere sloop- of demontageprojecten in de directe omgeving. “We weten nog niet hoe de materialen straks uit de opslag komen omdat ze niet geconditioneerd zijn opgeslagen. Dat brengt wel een risico met zich mee. Wellicht dat de kozijnen een extra schilderbeurt nodig hebben. Voor dat soort zaken hebben we een risicomarge in het plan opgenomen, maar echt ideaal is het natuurlijk niet. Ik denk dat hier zeker een businessmodel van is te maken als een bedrijf kan voorzien in een geconditioneerde opslagruimte waar eventueel de vrijgekomen materialen direct opgeknapt kunnen worden. Zo heb je niet te maken met waardeverlies tijdens de opslag en zetten we weer een stap voorwaarts in het hergebruik van materialen.”

> #### 'Bij het berekenen van de MPG voor dit gebouw is er geen onderscheid tussen nieuwbouw met nieuwe materialen en nieuwbouw met hergebruikte materialen'

De oorspronkelijke school is ingezet als audit voor Het Nieuwe Normaal. Ook het nieuwe gebouw krijgt straks een aanmelding voor een audit. “De ontwikkelingen op het gebied van circulair bouwen gaan de goede kant op”, schetst De Vries. “Toch moet er nog veel gebeuren. Bij het berekenen van de MPG voor dit gebouw is er geen onderscheid tussen nieuwbouw met nieuwe materialen en nieuwbouw met hergebruikte materialen. Dat is niet alleen erg krom; je ziet daaraan ook dat we nog lang niet op het niveau zitten van wat er kan. Wat dat aangaat moet de markt nog veel stimulatie krijgen.”&nbsp;

Ronald de Vries

Paul Laport

Project Het Zaans Natuur & Milieucentrum 

'Het gebouw zelf vertelt het verhaal'


Vanuit het Het Nieuwe Normaal-kernteam kreeg het tweetal eerder dit jaar de vraag om infrastructuur in Het Nieuwe Normaal te laten landen. De circulaire indicatoren voor gebouwen kunnen verschillen wanneer je naar infraobjecten kijkt. “Verder”, benadrukt Roelofs, “zijn infraobjecten best wel anders soortig. Kijk naar een tunnel, een brug of weg: die verschillen toch echt van elkaar, dus op circulair bouwen.” Om die reden zijn Dijcker en Roelofs begonnen met hun werkgebied af te bakenen. De focus kwam daarbij te liggen op weginfrastructuur. Roelofs: “Als je de GWW-sector breder beschouwt, horen daar ook watersystemen en waterzuivering en waterveiligheid bij en dan heb je het over heel andere objecten. Dus zijn we gaan kijken naar de weginfrastructuur”. Als start voegt Dijcker er aan toe, “om tot iets te komen wat ook behapbaar is. Tegelijkertijd heeft het wel de potentie om op termijn andere infradomeinen er aan toe te voegen.”

<img width="3840" height="2561" src="/uploads/2.jpg" />

Onder de weginfrastructuur die Roelofs en Dijcker hebben onderzocht, vallen de vaste- en beweegbare bruggen, tunnels, wegen en verschillende typen van inrichting van de openbare ruimte. Het tweetal heeft bekeken of het huidige raamwerk van gebouw in Het Nieuwe Normaal daar dan op past. “Met andere woorden”, legt Roelofs uit, “kunnen we dat een-op-een overnemen en moeten we dan alleen net iets andere rekenmethoden aanhouden? Uit die exercitie kwam dat de meeste indicatoren die in het algemeen gelden voor circulariteit toepasbaar zijn. Alleen noemen we het in sommige gevallen anders.”

Roelofs geeft als voorbeeld de indicator indelingsflexibiliteit van een gebouw, dat de naam aanpasbaarheid infrastructuur heeft gekregen. Ook het thema water is in het raamwerk voor infra komen te vervallen. Dit is vervangen door klimaatadaptatie. “Die is namelijk veel relevanter”, zegt Dijcker, “het gaat in de infra vaak over grote verharde oppervlakten en dat heeft invloed op je hittestress en je waterberging. Zo hebben we dus het raamwerk voor gebouw bekeken: wat is relevant voor infrastructuur en hoe gaan we dat uitrekenen? Soms kun je dezelfde rekenmethoden hanteren die al bekend zijn in Het Nieuwe Normaal. Maar soms gaat het om infra specifieke rekenmethoden die op andere plekken zijn ontwikkeld, zoals Platform CB’23 en de Nationale Milieudatabase (NMD).

> ## Het is ook geboren vanuit een behoefte

Deze laatste schrijft voor gebouwen de MPG voor en voor de infra gebruiken we de Milieukosten Indicator (MKI).” Overigens hebben Dijcker en Roelofs wel wat trucjes moeten bedenken om dat normstellend te maken. “Je kunt je voorstellen dat je de milieu-impact van een grote brug niet kunt vergelijken met die van een kleine brug”, verduidelijkt Dijcker.

**Evaluaties**

Net als bij gebouwen moeten, om uiteindelijk bij de nieuwe norm te komen, zoveel mogelijk verschillende evaluaties gebeuren. Voor de conceptversie zijn door Roelofs en Dijcker vier bruggen op de Floriade en twee inrichtingen van openbare ruimtes in Rotterdam geëvalueerd. Dat was ook nodig om indicatoren in de praktijk te testen. “Daarmee konden we tot de huidige versie 0.3 komen. Dat blijven we doen om dan weer een aangescherpte 0.4-versie te kunnen presenteren op weg naar de 1.0 versie”, aldus Dijcker.&nbsp;

Volgens het tweetal zijn er vanuit de markt al diverse reacties op deze eerste versie gekomen. Roelofs: “We krijgen van Cirkelstad signalen dat gemeenten en provincies veel interesse hebben. Het is ook geboren vanuit een behoefte. Toen er gebouwevaluaties waren, kwam de vraag of dit ook niet voor gemeentelijke infrastructuur kan. Ook zijn we in gesprek met Rijkswaterstaat (RWS). En verder gaat het binnen de sector nog wat meer onder de aandacht gebracht worden.”

**MKI**

Tijdens de presentatie van de eerste versie is er door de aanwezige partijen, zoals Roelofs het noemt, enthousiast gereageerd. “Er waren wel wat kritische vragen over bijvoorbeeld de toepassing en ontwikkeling van de MKI. Een biobased composiet brug scoort bijvoorbeeld minder op MKI, maar juist hoog op de indicator hernieuwbaar materiaal. Met andere woorden, met de reguliere methoden om circulariteit te meten komt men niet zo goed uit de bus, terwijl ze juist wel aan iets duurzaams werken. Tegelijkertijd is dat wel de kern van de methode van Het Nieuwe Normaal. Namelijk dat je op het ene punt iets beter kunt scoren dan het andere. Dat is ook precies wat je wilt zien.” &nbsp;

<img width="3840" height="2561" src="/uploads/3.jpg" />

Dijcker knikt. “Je ziet dat veel bestaande tools en instrumenten één of twee indicatoren uitlichten of daarop focussen. En hiermee ontstaat meer een scorebord op negen verschillende aspecten die verschillende facetten belichten. Ik zie trouwens bij MKI een trend om steeds meer die andere aspecten zichtbaarder te maken. Het gaat om degenen die deels wel al in MKI zitten maar nu als het ware onder de tafel worden meegenomen. Daarmee is het naar mijn gevoel ook een bredere indicator. Verder denk ik dat er een aantal aspecten aan circulair bouwen zit dat wat minder goed in deze levenscyclusbenadering is te vatten, zoals herbruikbaar en aanpasbaar bouwen. En die criteria kun je met Het Nieuwe Normaal toevoegen.”

**Krachtig**

Roelofs benadrukt dat het belangrijkste is om een eenduidige en gemeenschappelijke taal te creëren. “Dat is heel krachtig van Het Nieuwe Normaal en daar zijn heel veel marktpartijen ook naar op zoek.” Volgens Dijcker geeft Het Nieuwe Normaal inzicht in met name hoe we nu bouwen. “Het is een thermometer die laat zien wat we kunnen en op welke onderdelen winst is te behalen. Maar het geeft ook inzicht in wat de voorlopers doen om er vervolgens mee te zorgen dat iedereen bij die voorlopers komt. Zo maken we iedereen beter.”

<div className="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl">
  <h4>Voor meer informatie over de leidraad Infra</h4>
  <a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://www.cirkelstad.nl/het-nieuwe-normaal-0-3/#infra" target="_blank">Lees hier</a>
</div>


Rob Dijcker en Bas Roelofs van Witteveen+Bos

Consultant | Team leader | Circular Solutions at Witteveen+Bos

Rob Dijcker

Circularity & sustainability consultant, industrial ecologist, mechanical engineer

Bas Roelofs

‘Het Nieuwe Normaal heeft een tak die infra heet’


Het initiatief om te komen tot Het Nieuwe Normaal is ontstaan in 2019 om het gat te dichten tussen de opdrachtgevers en opdrachtnemers. “Hun perceptie over circulair liep nogal uiteen”, vertelt Noor Huitema, mede-oprichter en adviseur bij Copper8. “Ze hadden geen gezamenlijk en helder beeld van circulair bouwen. Ook durfden opdrachtgevers de lat niet hoog genoeg te leggen omdat ze bang waren dat er anders geen inschrijvingen zouden komen. Terwijl opdrachtnemers zich op hun beurt niet voldoende uitgedaagd voelden, omdat zij telkens dezelfde vraag kregen. Daar moest verandering in komen.”

> ### Wat bedoelen we nu precies met circulair bouwen, en hoe kunnen we dat meetbaar maken?

#### Samen aan de slag

Zo ontstond het idee om zes grote opdrachtgevers, te weten het Rijksvastgoedbedrijf, Rijkswaterstaat, de vier grootste gemeenten én zes grote opdrachtnemers in een vertrouwde setting en project onafhankelijk aan elkaar te koppelen en een traject van vier jaar te doorlopen. Centraal doel: een gezamenlijke taal ontwikkelen op het gebied van circulair bouwen. “Wat bedoelen we nu precies met circulair bouwen, en hoe kunnen we dat meetbaar maken? Met andere woorden", benadrukt Huitema, "wat is het en wat willen we ermee? Verder willen we dat implementeren in de verschillende organisaties in de periode tussen 2019 en 2023. Aan het einde van die periode willen we de gemaakte afspraken bekrachtigen middels een ondertekening. Dan presenteren we Het Nieuwe Normaal als een nieuwe, gedragen standaard met ambitieuze én haalbare circulaire prestaties in de gebouwde omgeving.”

<img width="4724" height="3151" src="/uploads/noor-huitema-3.jpg" />

#### Standaard op basis van projectdata

Om tot een definitieve versie 1.0 van Het Nieuwe Normaal in 2023 te komen moeten we eerst nog veel projecten analyseren en evalueren. “Het idee achter Het Nieuwe Normaal en het Samen Versnellen programma is dat we een taal hebben ontwikkeld die we circulair bouwen noemen. En dat we projectevaluaties bij de partners uitvoeren om te kijken of ze het meenemen en op welke manier we dat meetbaar kunnen maken. Door veel projecten te analyseren kunnen we zeggen of iedereen er al mee bezig is. We kunnen ook aangeven welke waardes iedereen zou moeten kunnen halen als je daarop stuurt. Ook kunnen we zo laten zien wat je zou kunnen wensen als je een hoger ambitieniveau hebt op een of twee van de indicatoren.” Om dit te bereiken is volgens haar een gezamenlijk gevoel nodig over dat wat er staat al deels in projecten wordt gedaan. “Het is een slimme koppeling van thema’s om het totale begrip circulair bouwen te omvatten en de waardes die daaruit komen te accepteren. Op basis van projectdata bepalen we de standaard. Hij wordt niet zomaar opgelegd.”

> ### Ik denk dat de MPG niet heilig is en dat je er nog veel meer uit kunt halen. Het Nieuwe Normaal is juist een verdiepingsslag op dat gebied.

#### Op weg naar de nieuwe standaard

De presentatie van Het Nieuwe Normaal als nieuwe standaard is dus eind 2023. Waar staan we op dit moment? “We zitten nu ongeveer tussen de versies 0.4 en 0.5 in”, legt Huitema uit. “Het grote verschil is dat versie 0.4 nog geen waardes in het schema bevat. Dat is in versie 0.5 wel het geval. In versie 0.4 staan alle thema’s vermeld, net als de indicatoren hoe we dat meten. In de daaropvolgende versie wordt aan die meetmethodiek per indicator ook een waarde gekoppeld voor zover dat mogelijk is."

#### Verdiepingsslag

Het Nieuwe Normaal is steeds bekender sinds de introductie van het initiatief. Omarmen opdrachtgevers Het Nieuwe Normaal al breed? “We merken dat ze het initiatief omarmen, maar het is nog een beetje een zoektocht”, geeft ze aan. “Opdrachtgevers spreken er over en men is bezig om te kijken wat men er mee kan en wat men er mee wil. Gemeentes is een ruim begrip, maar er zijn bij verschillende gemeentes zeker een aantal mensen dat dit serieus bekijkt. Ze kijken ernaar of ze het begrijpen, hoe ze er mee kunnen werken en hoe ze Het Nieuwe Normaal zelf verder uit kunnen dragen. Je kunt zeggen: de MPG is het en daar doen we het mee, maar ik denk dat de MPG niet heilig is en dat je er nog veel meer uit kunt halen. Het Nieuwe Normaal is juist een verdiepingsslag op dat gebied.”

<img width="4724" height="3151" src="/uploads/noor-huitema-2.jpg" />

#### Nooit 100 procent inzicht

MKI en MPG brengen dan misschien niet alle prestaties van een gebouw in beeld, is dat straks met Het Nieuwe Normaal wel allemaal inzichtelijk? “Ik denk dat je nooit kunt spreken over 100 procent inzicht. Wel is het zo dat we een heel stuk de goede richting opgaan als we verschillende thema’s die verwijzen naar bijbehorende methodieken in het raamwerk betrekken. Maar als je goed inzichtelijk wilt maken wat er allemaal bij komt kijken om een gebouw circulair te bouwen, dan is Het Nieuwe Normaal echt wel een flinke stap voorwaarts.”

> #### Ik denk dat we nu in een fase zitten van veel uitdagingen en veranderingen tegelijk. De spanning die ontstaat levert uiteindelijk een raamwerk op dat we allemaal kunnen omarmen

Toch is nog niet iedereen overtuigd. “Sommigen zijn er nog niet zeker van dat dit het veel omvattende raamwerk is voor alle partijen en zijn daarom soms nog wat afwachtend om er nu al mee aan de slag te gaan. Ik denk dat we nu in een fase zitten van veel uitdagingen en veranderingen tegelijk, waarbij je eerst chaos nodig hebt om de juiste methodieken boven te kunnen laten drijven. De spanning die ontstaat tussen wie wat doet en welke methode gebruiken we, levert uiteindelijk een raamwerk met methodieken op die we allemaal kunnen omarmen.”

#### Betaalbaarheid

Een volgende stap is de betaalbaarheid. “We kunnen met elkaar het hele circulair bouwen in technische middelen en methodes wel uitschrijven, maar als vervolgens blijkt dat het niet te betalen is, omdat het veel te veel extra werk kost, dan komt het er nooit doorheen. Dat zijn we nu aan het doorrekenen, en hangt mede samen met de waardebepaling van circulair vastgoed. De waardebepaling nemen we op een later moment mee.”

> ### Ik ben er zeker van dat we ook na 2023 nog steeds met elkaar in ontwikkeling zijn.

### Met elkaar de database vullen

Het leuke aan Het Nieuwe Normaal is volgens Huitema dat het organisatie overstijgend is en dat je met elkaar projectonafhankelijk bezig bent. “Ook zorgt het voor verbinding tussen de verschillende doelgroepen die elkaar normaal gesproken nooit projectonafhankelijk op kunnen zoeken.” Of Het Nieuwe Normaal straks de standaard is die iedereen gebruikt, of dat het opgenomen is in andere, commerciële methodieken, vindt Huitema nog een lastige vraag. “Ik ben er zeker van dat we ook na 2023 nog steeds met elkaar in ontwikkeling zijn. De stappen tussen de versies 0.1, 0.2 en 0.3 zijn groot. Daaruit blijkt dat het een dynamische ontwikkeling is. Er is gelukkig veel reuring ontstaan in de markt en we zijn regelmatig te zien in de media sinds we hiermee aan de slag zijn gegaan. Dat is een goede zaak.”

Toch doet ze ook nog een oproep: “Ben je geïnteresseerd? Lever dan jouw project aan om te evalueren. Daarmee helpen we jou op weg, en vullen we gezamenlijk de database om gevoel te krijgen waar we met elkaar de standaard van kunnen maken.”

<a class="no-underline mt-5 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://www.cirkelstad.nl/het-nieuwe-normaal/" target="_blank">Meer informatie</a>


Noor Huitema

Noor Huitema, co-founder en consultant bij Copper8

‘Het Nieuwe Normaal is echt een grote stap voorwaarts’


Natuurlijk zijn we al geruime tijd met Het Nieuwe Normaal bezig. Onlangs is de 0.4 conceptversie verschenen. Al veel partijen, zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers, werken met Het Nieuwe Normaal om daarmee circulariteit in projecten vorm te geven. Maar we zijn er natuurlijk nog niet. Noor Huitema van Copper8 verwoordt het in dit nummer treffend: “We merken dat partijen in de sector het initiatief omarmen, maar het is nog een beetje een zoektocht.”

Met dit magazine willen we die zoektocht vereenvoudigen. In deze eerste editie komen verschillende partijen, c.q. experts, over Het Nieuwe Normaal aan het woord. Zij gaan in op vragen als ‘wat is nu de kracht van Het Nieuwe Normaal?’ maar ook ‘wat kan er beter?’ In komende nummers leggen we ook Het Nieuwe Normaal uit aan de hand van concrete projecten. We kijken dus vooruit en zien in 2023 een spannend jaar. Niet alleen als het gaat om het verder tot wasdom komen van Het Nieuwe Normaal, maar ook het voornemen van zes verschillende transitieplatforms om meer te gaan samenwerken. Gaan we daarmee circulair bouwen in Nederland echt versnellen? Ik ben ervan overtuigd.

Met die overtuiging stuur ik je de feestdagen in.

### Hele fijne dagen en een plezierige jaarwisseling.

**Rutger Buch**

_Gemeentesecretaris Cirkelstad_

Ps. Veel leesplezier\! Voorheen hadden we een papieren krant… nu digitaal dus. Laat ons vooral weten wat je van het magazine vindt.


Op weg naar het nieuwe normaal

De lancering van de 1.0-versie van Het Nieuwe Normaal komt in zijn ogen wel op het juiste moment. Of zoals Keizers het zegt: “De geesten zijn er rijp voor. De noodzaak,” verduidelijkt hij, “voor een integrale aanpak wordt steeds breder gevoeld. Pakweg vijf, zes jaar geleden lag de focus vooral op het terugdringen van het energiegebruik. Daar is de laatste jaren de wens bijgekomen dat materialen niet belastend zijn. De noodzaak is ook veel groter, want we willen per slot van rekening in 2030 al voor vijftig procent circulair zijn. We hebben nog zes jaar om dat te realiseren. We moeten nu dus echt die stap gaan zetten. En de kansen liggen er ook om dat te gaan doen.”

> ### **De noodzaak voor een integrale aanpak wordt steeds breder gevoeld**

Tegelijkertijd plaatst Keizers wel een kanttekening bij het gebruik van Het Nieuwe Normaal. “Vooral de opdrachtgevers hebben toch liever één of twee parameter-achtige zaken die ze op willen nemen. Na het lanceren van Het Nieuwe Normaal moet men kijken of twee of drie parameters haalbaar zijn. En die zou ik zeker oplijnen met de Europese ontwikkelingen die er zijn. We moeten proberen het gebruik te versimpelen en tegelijkertijd hoop ik, en dat zeg ik met name vanuit TKI Bouw en Techniek, dat er ook bepaalde ontwikkel- en innovatiebehoeftes uit naar voren komen."

<img src="/uploads/huubkeizers-2525-0613535-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

"Met andere woorden, we hebben Het Nieuwe Normaal en wat betekent dit vervolgens voor de innovatieopgave? Zowel op het vlak van technologie maar ook hoe op het terrein van samenwerking. En hoe ga je mensen leren omgaan met circulariteit.” Het Nieuwe Normaal schrijft weliswaar niet voor hoe je dat moet doen maar de indicatoren geven volgens Keizers wel aan waar je je op richt. “Vanaf het allereerste idee tot aan het definiëren van de opdracht met de opdrachtgever en het vinden van een passende oplossing. Het is belangrijk om in deze termen te denken en ook aan de achterkant te evalueren of de oorspronkelijke doelen zijn bereikt.”&nbsp;

> ### **Als we niet in staat zijn om het bereikbaar te maken voor de grote massa dan wordt het lastig**

Keizers vindt het van belang dat het niet te complex wordt. “Dan schuiven mensen het opzij. Dat is denk ik ook de achilleshiel van het geheel. Als we niet in staat zijn om het bereikbaar te maken voor de grote massa dan wordt het lastig. Daar zit ook wel mijn punt van zorg. Ik heb veel contact met midden- en kleinbedrijven in de bouw, toeleverende industrie en veel kleinere en middelgrote gemeenten. Wat ik gemakshalve het grote peloton noem moet er wel mee gaan werken. We maken immers pas impact als we met z’n allen op een andere manier gaan ontwerpen, bouwen en ook onderhouden. Het denken dat achter Het Nieuwe Normaal zit, moet gemeengoed worden.” Om dat voor elkaar te krijgen, is het in zijn ogen belangrijk dat Het Nieuwe Normaal in uitvragen wordt meegenomen en tevens een plek op de scholen en in de opleidingen krijgt. “We moeten ervoor zorgen dat er in de ontwerp-opleidingen en in uitvoeringsgerichte opleidingen lessen over worden gegeven. Op MBO, HBO en universitair niveau.”

<img src="/uploads/huubkeizers-2525-0613576-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

> ### **Het kantelpunt naar een andere en circulaire manier van bouwen is wel bereikt**

Huub Keizers is bij een groot aantal projecten betrokken waaronder het Nationale Groeifondsvoorstel Toekomstige Leefomgeving, Verbouwstromen, Schoon en Emissieloos Bouwen en het Bouwstromen programma. “Er zit een aantal onderdelen in die programma’s die zeg maar in de opschalingsmodus komen. Maar om op te schalen heb je technologie nodig en goede manieren van samenwerking. En je hebt de juiste skills bij de mensen nodig. Vooral voor dat laatste zijn we vanuit TKI Bouw en Techniek het programma Regionaal Bouwen aan Human Capital gestart. Daar is niet zozeer Het Nieuwe Normaal een zwaar onderdeel van maar wel circulariteit en biobased materialen. En uiteindelijk,” voegt hij eraan toe, “zijn dat weer de parameters in Het Nieuwe Normaal.”

#### **Kantelpunt**

In zijn visie is het kantelpunt naar een andere en duurzamere, lees: circulaire manier van bouwen, wel bereikt. “Maar,” zegt hij voorzichtig, “het is wel een fragiel kantelpunt. We zitten midden in het traject, het kan ook weer heel makkelijk stilvallen. Vooral omdat bijvoorbeeld opdrachtgevers en de politiek vaak in kortetermijndenken blijven hangen. Voor de korte termijn is circulair bouwen misschien iets duurder. Maar het wordt goedkoper als je gaat opschalen en het is al goedkoper als je de langetermijneffecten integraal meeneemt in de afweging.”&nbsp; Keizers benadrukt daarom het belang van de lange termijn. “Absoluut want als we niet zorgen dat we minder CO<sub>2</sub>\-uitstoot krijgen en we niet op een duurzame en circulaire manier gaan bouwen, dan lopen we over tien a twintig jaar helemaal vast. Dat betekent dat je in Het Nieuwe Normaal parameters voor de korte én lange termijn moet hebben. En die moeten in balans zijn met elkaar. Ik wil daar mee zeggen,” benadrukt Keizers, “dat als we het nu goed inregelen, je inzichtelijk hebt dat het over zes jaar een stuk goedkoper is dan nu. Als we dat namelijk niet doen dan zijn we weer twintig jaar terug in de tijd en zeggen we over twintig jaar tegen elkaar: ‘hoe hebben we dit in vredesnaam zo kunnen doen?’”

Huub Keizers, Manager Circulair Bouwen bij TNO en Strategisch Adviseur van TKI Bouw en Techniek

‘Het peloton moet met HNN kunnen werken’


“In mijn onderzoek heb ik mij in eerste instantie specifiek gericht op gedrag en samenwerking binnen en buiten bouwprojecten en hoe dit het succes van het project beïnvloedt,” vertelt Van Uden. Hij werkte in zijn onderzoek samen met Elonie Kooter, promovendus aan de VU Amsterdam. “We hebben veertien dynamieken geïdentificeerd die van cruciaal belang zijn voor het succes van een circulair project. Veel daarvan zijn eigenlijk voor elk project belangrijk, maar blijken nog eens extra belangrijk voor circulair bouwen. Denk bijvoorbeeld aan vertrouwen en een goede, transparante communicatie of continuïteit in de mensen die aan het project werken.”

> #### Het is van belang om vooraf duidelijk de definitie van circulair met elkaar overeen te komen.

Van Uden identificeerde ook een aantal dynamieken die specifiek zijn voor het slagen van circulaire projecten. “Flexibiliteit is onmisbaar als je op dit moment circulair wil bouwen. De huidige circulaire projecten zijn koplopers in de sector. Dat betekent dat er nog veel onduidelijk en onzeker is. Daar moet je op in kunnen spelen.” Die onzekerheid ziet Van Uden op verschillende niveaus in een circulair bouwproject. “Soms is het heel praktisch, bijvoorbeeld omdat lang onduidelijk is welke materialen beschikbaar zijn om te hergebruiken. Dat betekent dat mogelijk ontwerp, planning en/of scope gedurende het project aangepast moeten worden.”

<img width="3840" height="2462" src="/uploads/martvanuden-ar19408-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Wat is circulair?

“Maar minstens net zo belangrijk, en echt onderdeel van de kern van een project, is dat er binnen projecten vaak een discrepantie is tussen de verschillende opvattingen over circulariteit,” gaat Van Uden verder. “Sommige partijen definiëren circulariteit als het gebruik van circulaire (biobased) materialen zoals hout of hennep, terwijl anderen het hebben over bouwmethoden die gebouwen geschikter maken voor hergebruik of zelfs over het hergebruiken van materialen in het huidige project.” Al die definities zijn op zich valide, Van Uden gebruikt ook in zijn onderzoek alle drie, maar de definitie die een project kiest maakt veel uit voor de invulling van dat project. “Daarom is het van belang dit vooraf duidelijk met elkaar overeen te komen.”

##### Het probleem tijd

Een van de opvallendste dynamieken noemt Van Uden de rol van tijd in een circulair project. “Het heeft me echt verbaasd hoezeer tijd een obstakel is voor circulair bouwen, zelfs meer dan geld, wat ik eerder had verwacht,” zegt hij. “Zeker bij koplopers is het geld wel beschikbaar, ook als het mogelijk duurder is dan ‘traditioneel’ bouwen. Dit wordt gezien als leergeld, of geld om de transitie aan te zwengelen. Hoewel het overigens niet altijd meer geld hoeft te kosten.”

Maar tijd, zo blijkt, is een schaars goed, zelfs bij koplopers in de circulaire bouw. “Omdat alles nieuw is, is voor alles meer tijd nodig. Het zoeken naar secundaire materialen, het vormen van een bouwteam met bijbehorende Europese aanbesteding en het omgaan met de onzekerheden van het gebruik van circulaire bouwmethoden - het kost allemaal meer tijd dan conventionele bouwmethoden. Dat besef is er bij opdrachtgevers nog vaak niet of onvoldoende, waardoor de tijd die uitgetrokken wordt voor een project ontoereikend is.”

<img width="3840" height="3757" src="/uploads/martvanuden-ar19328-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

Wanneer tijd een probleem wordt, hangt het uiteindelijke resultaat van het project af van de eerder genoemde dynamische factoren in een project," stelt Van Uden. “Teams die niet flexibel zijn, kunnen ervoor kiezen om circulariteit te laten varen. Flexibele teams daarentegen zoeken naar andere interpretaties van circulariteit waarbinnen hun doelen wel haalbaar zijn. Dat resulteert er bijvoorbeeld in dat een project dat in eerste instantie inzet op houtbouw, demontabel en hergebruik, ervoor kiest om hergebruik niet toe te passen, maar nog wel demontabel in hout te bouwen.”

##### Hergebruik meest complex

Met dit voorbeeld komt Van Uden op de meest complexe factor in de transitie naar circulair bouwen: hergebruik. “Biobased materialen gebruiken en demontabel bouwen is inmiddels sterk in opmars. Maar bouwen met hergebruikt materiaal is nog een uitdaging, op verschillende vlakken.” Hij wijst op het gebrek aan normen en garanties die gegeven kunnen worden op hergebruikt materiaal. “Maar het grootste probleem op dit moment is de beperkte beschikbaarheid van gebruikte materialen.”

> #### De praktijk en dynamieken van de koplopers zullen daarom nooit de vaste praktijk worden voor de rest

Om hier meer inzicht in te krijgen, voert hij op dit moment met een aantal masterstudenten een onderzoek uit naar deze materiaaltekorten en circulaire hubs. “We weten nu al dat er een aantal redenen zijn voor het gebrek aan herbruikbaar materiaal. Zo wordt er niet genoeg gesloopt, en als er gesloopt wordt, wordt er niet genoeg materiaal geoogst. Een bijkomend probleem is de circulaire keten. Geoogste materialen kunnen vaak niet direct naar een nieuw project en moeten tijdelijk worden opgeslagen. Bouwhubs hebben echter beperkte ruimte, waardoor zij selectief moeten zijn in wat ze wel en niet opslaan.”

##### Ontwerpen vanuit beschikbaarheid

Bovendien vraagt hergebruik volgens hem een andere aanpak van een project. &nbsp;“Daar komt die flexibiliteit weer bij om de hoek kijken. Nu ontwerpen architecten vanuit een functie en materiaalkeuze. Vervolgens moeten bij een circulaire bouwhub materialen gevonden worden die passen bij het ontwerp. Dat is dan vaak lastig. Om dit efficiënter te laten verlopen, moet dit proces omgekeerd: eerst kijken welke materialen er liggen bij de bouwhub of wellicht binnenkort lokaal beschikbaar komen en dan op basis daarvan gaan ontwerpen. Daar zijn wel voorbeelden van, bijvoorbeeld Studio Superuse werkt op die manier, maar dat zijn nu nog uitzonderingen.”

##### Circulair bouwen als ontdekkingstocht

Tijdens zijn onderzoek is het Van Uden duidelijk geworden dat er andere eisen gesteld worden aan koplopers, dan aan de teams en mensen die zich in de toekomst met circulair bouwen bezig gaan houden. “Deze pioniers hebben te maken met unieke uitdagingen en onzekerheden die bij een transitie horen, die er straks niet meer zijn. Zij moeten institutionele randvoorwaarden scheppen die nodig zijn voor het mogelijk maken van circulair bouwen en zijn eigenlijk voortdurend op een ontdekkingstocht. Als circulair bouwen straks 'gewoon' is en de processen en praktijken zijn gestandaardiseerd, zijn deze onzekerheden er niet meer. De praktijk en dynamieken van de koplopers zullen daarom nooit de vaste praktijk worden voor de rest. Hoe die te vertalen, daar ligt nu de echte uitdaging.”


Mart van Uden onderzoekt wat een circulair bouwproject succesvol maakt

Koplopers circulair bouwen zijn op ontdekkingstocht


Gerard Roemers van Metabolic is nauw bij de totstandkoming van de leidraad betrokken. “Net als bij Het Nieuwe Normaal Gebouw en Infra zijn we ook bij de leidraad Gebied meer de diepte ingegaan op materialen”, licht Roemers de gemaakte keuze toe. “Daarnaast hebben we gemeend de balans te zoeken door ook het één en ander uit te vragen op het gebied van water en energie. Ook het sociale aspect nemen we mee. Dat is precies in lijn met Cirkelstad's ambities om niet alleen een duurzame transitie te realiseren, maar een transitie die tegelijkertijd ook inclusief is. Verder zijn er indicatoren en vragen die zich specifiek richten op het plan en proces van gebiedsontwikkeling en over het sociale en managementdeel van het betreffende gebied. Is het gebied bijvoorbeeld zodanig ingericht dat het later ook weer (deels) doorontwikkeld kan worden.”&nbsp;

#### Meer dan secundaire materialen

Met de indicatoren, een lijst die te lang is om op te noemen, kan worden vastgelegd hoe circulair verschillende objecten en gebouwen in de openbare ruimte zijn. “Je kunt natuurlijk wel een verzameling circulaire gebouwen neerzetten in de zin van dat ze gemaakt zijn van hergebruikte of gerecyclede materialen, maar het is veel breder dan dat. De daaropvolgende vraag is of bepaalde stromen die door de gebouwde omgeving gaan ook circulair zijn, en of energie en grondstoffen in deze leefomgeving ook duurzaam geproduceerd en verwerkt worden? Worden nutriënten zoals fosfor en andere waardevolle grondstoffen bijvoorbeeld uit het water gezuiverd en opnieuw gebruikt, en hoe is het gesteld met de afvalstromen? Een circulair gebied gaat namelijk ook over het ontwerpen met stromen en een kringloopsluiting. Het gaat om meer dan alleen het gebruiken van secundaire materialen.”

<div class="flex gap-4"><img width="3840" height="2561" src="/uploads/gerard-roemers-5.jpg" /> <img width="1440" height="2160" srcset="/uploads/gerard-roemers-6.jpg [object Blob]w, /uploads/gerard-roemers-6-2x.jpg 2881w" src="/uploads/gerard-roemers-6.jpg" /></div>

#### Met elkaar in evenwicht

De reden dat voor deze selectie is gekozen is simpel; “Ze zijn mooi met elkaar in evenwicht. Het dwingt enerzijds integraal en systematisch denken af, tegelijkertijd is het ook weer niet al te ingewikkeld.” Toch is hij zich er ook van bewust dat niet alles heel uitgebreid in de leidraad is opgenomen. “We meten de Circulaire Economie en controleren of je ondertussen niet uit de bocht vliegt op andere thema’s zoals het klimaat en CO<sub>2</sub>, bijvoorbeeld bij het hergebruiken van materialen.

> #### We willen opdrachtgevers- en nemers laten denken in materiaal- en energiestromen, en te laten ontwerpen voor zoveel mogelijk circulariteit binnen die bepaalde kringlopen.

Daarnaast vragen we welke barri&egrave;res de transitie moeilijk maken of welke versnellers er juist voor gezorgd hebben dat het in jouw project wel gelukt is. Er zijn ook andere thema’s die voor duurzaamheid van belangzijn zoals klimaatadaptie en natuur inclusiviteit. Die hebben we in deze versie weggelaten om niet te overvragen.” Indicatoren die geen relatie hadden met andere indicatoren zijn ook uitgesloten.&nbsp;

#### Uniek hoofdstuk

Het hoofdstuk programma en stedenbouwkundig plan is redelijk uniek voor deze leidraad. “Zoals gezegd zitten hierin vragen opgenomen op het gebied van ruimtelijke ordening. Vaak gaat het bij circulariteit over producten of objecten en hoe die gemaakt zijn. Op gebiedsontwikkeling zit dat een niveau hoger maar ook daar kun je kijken of aanpassingen later mogelijk zijn. Zo vragen we niet alleen wat je in een gebied gaat doen, maar ook welke voorzieningen een plek krijgen binnen de ruimtelijke ordening.”

Zo noemt Gerard het voorbeeld van een bedrijventerrein dat zo ontworpen was dat de kavels dezelfde afmetingen hebben als die van het stramien wat je bij woningbouw zou willen gebruiken. “Net als bij een gebouw kun je ook bij een gebied handig dimensioneren op het onderdelen als hoogte, inval van daglicht en het aanleggen van systemen. Mocht de functie van het gebied dan veranderen van werken naar wonen, bijvoorbeeld omdat de stad dichter naar het terrein toekomt, dan wordt die transitie op deze manier eenvoudiger gemaakt omdat alles wat daarvoor nodig is al slim is neergelegd.

<img width="2880" height="1921" background="true" src="/uploads/gerard-roemers-3.jpg" />

Het gaat er niet zozeer om hoe iets precies ontworpen is, dat wordt verder uitgediept in de leidraad Infra. Deze leidraad vraagt meer naar het soort systemen wat er is neergelegd en of die zelf ook duurzaam zijn. Systemen die op pandniveau onrendabel zijn, kunnen op gebiedsniveau bijvoorbeeld juist wel rendabel zijn.” Ook wordt er rekening gehouden met uitschieters. “Als je in een gebied een heel duurzaam energiesysteem gaat bouwen dan is het soms best te verklaren als je daarvoor meer materialen en impact nodig hebt om dit te realiseren. Door te vragen naar prestaties op het gebied van energie kunnen we die hogere score op materialen dan weer verklaren en verantwoorden.”

#### Praktische blik

Bij het herzien van de leidraad is vooral ook met een praktische blik gekeken. “We proberen zo goed mogelijk aan te sluiten bij wat de markt al realiseert, maar kijken ook naar wat de ontwikkelingen met BREAM zijn en wat de Dutch Green Building Councel doet. Als we daarbij kunnen aansluiten dan doen we dat omdat het voor mensen gemakkelijker maakt om goede data aan te leveren.” Er zitten voor de markt dan ook geen onbekende thema’s in de nieuwe leidraad. Wel wordt zoals gezegd op bepaalde thema’s dieper ingegaan dan voorheen gebruikelijk was. &nbsp;&nbsp;

#### Vragen geven richting aan

“Op gebiedsniveau zijn er nog geen vragenlijsten of evaluaties zoals deze. Er is dan ook geen definitie waar iedereen het over eens is hoe je het duurzaamheidsniveau van een gebied kunt meten. Dat is relatief nieuw voor de markt. Zo is Amsterdam bijvoorbeeld de enige gemeente in Nederland die in het beleid heef opgenomen dat alle gebiedsontwikkelingen volgens circulaire principes zouden moeten verlopen, en de enige gemeente die daar een themastudie naar heeft gedaan. Met de herziene Leidraad willen we bij gebiedsontwikkeling het denken vanuit industriële ecologie en het denken vanuit planologie bij elkaar brengen. Het is een ontwikkeling die nog in de kinderschoenen staat.”&nbsp;

<img width="2880" height="1921" src="/uploads/gerard-roemers-8.jpg" />

Bij industriële ecologie wordt vooral gedacht vanuit de wetenschap achter de circulaire economie. “We willen een aantal instrumenten die een industrieel ecoloog gebruikt als hij kijkt naar het optimaliseren van een systeem, nu langzaam gemeengoed laten worden bij planologen en stedenbouwkundigen. De vragen in de Leidraad geven daar richting aan en zetten aan tot nadenken.” Er worden ook zaken uitgevraagd waarvan men nu al weet dat die gegevens er waarschijnlijk nog niet zijn. Dit wordt juist gedaan om opdrachtnemers te stimuleren hier bij een volgend project wel over na te denken. “We willen opdrachtgevers- en nemers laten denken in materiaal- en energiestromen, en te laten ontwerpen voor zoveel mogelijk circulariteit binnen die bepaalde kringlopen.” Het ministerie van BZK heeft een speciaal handboek circulaire gebiedsontwikkeling uitgegeven om gemeentes op weg te helpen.

> ### Ik zou heel blij zijn als we veel inzicht op al deze thema’s ophalen

#### Nog geen prestatie

Er wordt nog geen prestatie aan de indicatoren gehangen. “Omdat we ons bewust zijn van het feit hoe weinig data er op gebiedsniveau beschikbaar is vragen we nu vooral wat er gebeurt, welke maatregelen er genomen worden en waarom dat wordt gedaan. In sommige gevallen proberen we er wel een inzicht aan te hangen, maar nog niet om een norm te bepalen. Daar hebben we nu nog te weinig data voor. Het enige waar we wel een norm bij proberen te vragen is bij de milieu impact van materialen op het hele gebied.” Er zijn momenteel geen indicatoren die Gerard toe zou willen voegen. “Het is bij elkaar al best veel. Ik zou heel blij zijn als we veel inzicht op al deze thema’s ophalen. Natuurlijk zijn er ook andere zaken zoals mobiliteit, natuurinclusieve ontwikkeling ook belangrijk, maar voor het doel wat deze Leidraad moet dienen moet je het ook niet té groot maken.”&nbsp;

<div className="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl">
  <h4>Bekijk de Leidraad 3.0 Gebied</h4>
  <a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://www.cirkelstad.nl/het-nieuwe-normaal-0-3/#gebied" target="_blank">Leidraad 3.0 gebied</a>
</div>


Director, Sustainable Cities & Regions at Metabolic // Cooperative Developer at De Warren

Gerard Roemers

Gerard Roemers – Teamleider Cities Team bij Metabolic

'Niet alleen een duurzame transitie realiseren, maar ook een die inclusief is'


“Dat klinkt allemaal een stuk makkelijker dan het is,” weet Jeroen Zandboer, manager duurzaamheid van BAM Bouw en Techniek. “De realisatie van de Upcycle Mall heeft een flinke inspanning en dosis lef gevraagd van alle betrokken. Daarnaast was er ook sprake van een reeks toevalligheden en gebeurtenissen die mooi in elkaar pasten.”&nbsp;

##### Het begin

Gemeente Rotterdam zocht contact met BAM omdat zij al circulaire ervaring hadden opgedaan bij eerdere projecten. Rond dezelfde tijd zocht ingenieursbureau BOOT contact met BAM met de vraag of zij geen bestemming wisten voor het voormalig lab in Delft. Dit was het begin. Vele overleggen, berekeningen en input van de oorspronkelijke architect maakten uiteindelijk het hergebruik mogelijk. In 2014 was het gebouw van TNO nog fors uitgebreid, op dat moment was echter al duidelijk dat het na ongeveer zeven jaar weg zou moeten om plaats te maken voor een woonwijk. Daarom was het al zo gebouwd dat het makkelijk te demonteren was met onder andere losmaakbare verbindingen. Je kunt wel zeggen dat het wat dat betreft zijn tijd ver vooruit was.

> #### Het gebouw van circa 80 meter lang en 35 meter breed, is volledig gedemonteerd

In de voorbereiding zijn alle componenten gelabeld, op kwaliteit getoetst en is er van tevoren een logistiek plan en demontage- en opslagplan gemaakt. Het gebouw van circa 80 meter lang en 35 meter breed, is volledig gedemonteerd. Het gebouw is grotendeels uit elkaar gehaald tot losse elementen, zo kunnen de materialen gemakkelijk vervoerd worden naar de tijdelijke opslaglocaties. In sommige gevallen, zoals bij de liftschacht en de gebouwhoge kozijnen, is ervoor gekozen om ze in hun geheel te transporteren. Bij de opslaglocatie liggen de grote onderdelen, waar weersinvloeden minder effect op hebben, op een buitenopslag. Voor de meer kritische onderdelen is er een geconditioneerde binnenopslag.&nbsp;

##### Materialen leidend in ontwerp

“Het ontwerp van de nieuwe Upcycle Mall is volledig aangepast aan de wensen van de gemeente Rotterdam en de eindgebruiker(s). De gebruiksfunctie van het gebouw is in de nieuwe situatie anders dan in de oude situatie en daarmee zijn er ook extra materialen nodig. Deze worden zoveel mogelijk gezocht op circulaire marktplaatsen en in gebouwen die gesloopt worden. Het ontwerpproces vergt extra inspanning omdat je zoveel mogelijk met hergebruikte materialen wil werken en deze materialen leidend laat zijn in je ontwerp. In een traditioneel project loopt dit proces andersom, dan maak je eerst een ontwerp en zoek je daar de benodigde materialen bij. Dit is voor het ontwerp- en uitvoeringsteam een hele zoektocht om tot een hoogwaardig circulair gebouw te komen,” legt Zandboer uit.

> #### Dit is niet zomaar een milieupark, maar een milieupark gericht op de toekomst

Verantwoordelijk wethouder Karremans (Handhaving, Buitenruimte en Mobiliteit) is blij met het project dat hij ziet ontstaan: “Op dit milieupark kunnen Rotterdammers straks niet alleen spullen weggooien in de containers, maar ook spullen doneren op het zogenaamde doneerplein. Deze spullen krijgen een tweede leven in de Upcycle Mall. Dit is niet zomaar een milieupark, maar een milieupark gericht op de toekomst. Een toekomst waarin we afval gebruiken als grondstof. Het gebouw zelf dient als prachtig voorbeeld.”

##### Ruimte huren

In de Upcycle Mall kunnen circulaire ondernemers straks een ruimte huren. De inschrijving daarvoor is op dit moment nog niet geopend, maar één van de voorwaarden is dat deze ondernemers werken met de grondstoffen (spullen) die Rotterdammers wegbrengen naar het doneerplein op het milieupark. Dat doneerplein komt tussen het milieupark en de Upcycle Mall. Daar kunnen ze zien of ze hun spullen gescheiden weggooien of doneren. “Je kunt denken aan bestaande producten hergebruiken, repareren of er iets nieuws van maken,” aldus een woordvoerder van de gemeente. “Maar er komt ook een reparatiefunctie. Dus wie weet nemen de Rotterdammers straks gewoon hun eigen spullen weer mee. Het belangrijkste is dat de berg afval zo klein mogelijk wordt.”

En zo ziet BAM het ook: “De kunst van het bouwen gaat niet alleen over het ontwerp en de constructie. Het is de erkenning voor wie we bouwen. De levens waar we impact op hebben, de gemeenschappen die worden gevormd. Samen zetten we met de realisatie van de Upcycle Mall en het milieupark de toon en kijken we verder dan vandaag,” aldus Zandboer.

Er komt trouwens in het najaar nog een wedstrijd voor alle Rotterdammers om een originele naam voor de Upcycle Mall te bedenken.


Eigen gebouw als voorbeeld

Rotterdam gaat upcyclen


“In 2017 begon binnen Rijkswaterstaat meer aandacht te komen voor circulariteit. We zagen dat er eenduidigheid nodig was over zaken als definities en meetmethodes, als we dit in onze projecten wilden meenemen,” vertelt Van der Wel over het ontstaan van het platform. “In onze zoektocht naar partners om dit te gaan oppakken, kwamen we NEN tegen, waar werd gewerkt aan bewustwording van het belang van harmonisatie voor de circulaire economie. En we zagen in, dat deze behoefte aan een gezamenlijke taal voor de hele bouwsector moest worden aangepakt. Reden om, in eerste instantie, ook het Rijksvastgoedbedrijf en de Bouwcampus erbij te betrekken. Inmiddels hebben meer partijen uit de overheid en de bouwsector zich verbonden aan het platform.”

> #### De actieteams hadden de opdracht om in één jaar een leidraad te ontwikkelen en te publiceren

In de afgelopen vijf jaar heeft Platform CB’23 aanzienlijk succes geboekt bij het bereiken van zijn doel. Eind juni worden op het jaarevent voor de vijfde keer de leidraden gepresenteerd die het jaar ervoor zijn ontwikkeld in de actieteams. Van der Wel: “We hebben ervoor gekozen om elk jaar twee of drie nieuwe actieteams te vormen, soms voortbordurend op voorgaande teams, soms voor een nieuw onderwerp. Die actieteams hadden de opdracht om in één jaar een leidraad te ontwikkelen en publiceren op het jaarevent rond 1 juli. Die druk op de ketel heeft ervoor gezorgd dat we elk jaar een stap verder naar ons doel konden zetten.”

<img width="3840" height="2400" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510267-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

De inzet van actieteams ziet Van der Wel als een van de belangrijke aspecten voor het succes van het platform. “Vanaf het begin hebben we daarbij gekozen voor een _bottom_\-\*up \*aanpak. We hebben gezegd: iedereen die mee wil doen, die mag erbij. Door deze inclusieve en transparante benadering kunnen niet alleen de grote partijen, maar ook kleine, innovatieve start-ups, bijdragen aan het gesprek en de ontwikkeling van de sector,” zegt Van der Wel. Hij signaleert ook een onverwacht voordeel van de gekozen benadering: “Door de actieteams open te stellen voor iedereen die mee wilde doen, is heel veel kennisuitwisseling ontstaan. Elk jaar begonnen we met nieuwe actieteams, met nieuwe mensen. Op die manier hebben inmiddels meer dan 500 mensen uit de GWW, woning- en utiliteitsbouw meegedacht en zijn zij ambassadeur geworden van alle afspraken die gemaakt zijn, niet alleen voor hun actieteam maar voor heel Platform CB’23.”

##### Leidraden voor eenduidigheid

De actieteams hebben inmiddels leidraden ontwikkeld voor het meten van circulariteit, materiaalpaspoorten voor de bouw, toekomstig hergebruik, circulair inkopen en circulair ontwerpen en een Lexicon circulair bouwen voor eenduidig taalgebruik. “Alle leidraden leveren een bijdrage aan eenduidigheid. Tegelijkertijd zijn er ook verschillen in opzet, doel en ontwikkelingsstadium. De leidraad over meten hebben we nu bijvoorbeeld overgedragen aan de NEN, zij gaan op basis hiervan verder met de ontwikkeling van normering voor circulair bouwen. Daarmee hebben we dit onderwerp geborgd voor de toekomst,” vertelt Van der Wel enthousiast. “En deze leidraad is in grote lijnen overgenomen door de Stichting Nationale Milieu Database in hun beoordelingsmethodiek.”

> #### De leidraad Paspoorten in de bouw is eerder een open source datamodel voor een materialenpaspoort

Hij vindt de leidraad Paspoorten in de bouw eerder een open source datamodel voor een materialenpaspoort, die zorgt voor een eenduidige data standaard. “In deze leidraad staat wat we verwachten in een materialenpaspoort. Dit kan bijvoorbeeld gebruikt worden door partijen als _Madaster_. De leidraad Toekomstig hergebruik, waar de afgelopen twee jaar aan is gewerkt, kun je dan weer zien als een leidraad voor leidraden: hierin staan de zaken waar je aan moet denken als je afspraken wil maken voor specifieke producten, of die randvoorwaardelijk geregeld moeten worden in wet- en regelgeving over hergebruik.”

> #### De toepassing én de borging van de leidraden is het belangrijkste onderwerp op het jaarevenement

Hoewel Platform CB’23 mooie successen heeft geboekt, erkent Van der Wel dat er nog ruimte is voor verbetering. “We hebben vooral de focus gehad op leidraden ontwikkelen. Na twee jaar zijn we ook toetsmomenten gaan inbouwen: hoe werken de gemaakte afspraken in de praktijk? Bij Paspoort voor de bouw en voor Meten van circulariteit konden deelnemers zelf de implementatie doen en hun ervaringen delen of de leidraad met behulp van een coach vanuit Platform CB’23 toepassen. Dit heeft nuttige lessen opgeleverd, die weer verwerkt zijn in de leidraden.” Die toepassing én de borging van de leidraden is dan ook het belangrijkste onderwerp op het jaarevenement op 29 juni. “Hier is wellicht nog te weinig aan gedaan. Als het platform in een bepaalde vorm een doorstart krijgt, dan wordt dat zeker een van de aandachtspunten,” aldus Van der Wel.

<img width="3840" height="2400" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510248-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Niet vanzelfsprekend

Of dat vervolg er komt, is niet vanzelfsprekend. “Vorig jaar hebben we als Regieraad geëvalueerd en was er behoefte om in verbeterde vorm door te gaan. Maar we zijn ook afhankelijk van hoe het Transitieteam Circulaire Bouweconomie verder gaat.” Dit Transitieteam is ook in 2018 ingesteld en bestaat uit vertegenwoordigers van overheden en de bouw. Het team is adviseur van de ministeries voor de regie over de gehele transitie. “Er is, zeker in het begin, wel eens verwarring geweest over wie welke rol had,” memoreert Van der Wel. “Dat is misschien ook logisch. Toen wij begonnen waren er op verschillende plekken, zonder verdere afstemming, initiatieven om circulariteit vorm te geven. Dit evaluatie moment biedt een mooie kans om opnieuw te kijken hoe wij ons tot elkaar verhouden en tot andere initiatieven voor circulair bouwen van overheden, marktpartijen en sectoren. De Werkconferentie Circulaire Bouweconomie van afgelopen januari biedt daar een goede basis voor.”

> #### Circulair is op dit moment bezig om momentum te krijgen

Na vijf jaar Platform CB’23 en een hele loopbaan in duurzaam bouwen, ziet Van der Wel de toekomst van circulair bouwen in Nederland positief in. “Circulair bouwen is op dit moment bezig om momentum te krijgen. Het Rijk heeft het omarmd, dat zie je wel aan de strategie KCI van het ministerie van I&W en de kamerbrief uit december van het ministerie van BZK over circulair bouwen. En voldoende marktpartijen en opdrachtgevers zijn er klaar voor,” zegt hij.&nbsp;

<img width="3840" height="3776" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510215-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Regelgeving

Hij ziet nog wel een mogelijk risico in de regelgeving die voort gaat komen uit de Europese Green Deal, regelgeving die ook de bouw zal raken. “Binnen de EU heeft Nederland echt wel een koploperspositie. Maar juist doordat we koploper zijn, kan het effect van deze regelgeving positief of negatief voor ons uitvallen. Het kan ons helpen als de EU meegaat in de al in Nederland gemaakte keuzes. Zo niet, dan kan het juist onze ontwikkeling remmen. Ik zie hier op dit moment nog onvoldoende aandacht voor.”

> #### Circulair bouwen is vooral een middel tot het grotere doel van duurzaamheid

“Maar,” benadrukt hij, "circulair bouwen is vooral een middel tot het grotere doel van duurzaamheid. En duurzaamheid gaat verder dan alleen verdere schade aan de aarde voorkomen. Daarbij ben ik persoonlijk heel benieuwd naar regeneratieve economie en symbiotisch bouwen: als je bouwt, dan geef je ook terug. Ik zie dit als een beweging die ons voorbij circulariteit zoals we het nu zien, gaat brengen. Dat je je rekenschap geeft van landschapsecologie van de omgeving waar je bouwt. Hoe werkt het ecosysteem hier en als ik dan bouw, hoe kan ik dan zorgen dat ik dat niet afbreek, maar zelfs versterk? Dat zijn de vragen voor de toekomst, die dan ook om harmonisatie zullen vragen.”


Lessen van vijf jaar Platform CB’23

Samen nationale afspraken ontwikkeld voor circulair bouwen


Met de groeiende vraag naar duurzame en circulaire bouwoplossingen wordt het volgens het tweetal steeds belangrijker om gebouwen te ontwikkelen die zich aan diverse gebruikersbehoeften kunnen aanpassen. “Gebouwflexibiliteit is een cruciaal aspect bij het ontwerpen en bouwen van gebouwen om te kunnen meebewegen met de veranderende eisen van hun gebruikers,” aldus Vossen. Het besef is ontstaan doordat de wereld om ons heen steeds sneller verandert en daarmee ook de behoeften van gebruikers . Terwijl onze ‘statische’ gebouwen deze veranderingen vaak onvoldoende ondersteunen. “Dit leidt tot inefficiëntie voor gebruikers, hoge kosten bij aanpassingen en verspilling van energie en materiaal bij renovatie van gebouwen,” aldus Vossen.&nbsp;

##### Meetinstrumenten

Een van de belangrijkste vragen is hoe flexibiliteit meetbaar en tastbaar gemaakt kan worden. Pauline Martens ziet dat binnen het domein van duurzaamheid de regelgeving gestaag toeneemt. Echter, bij circulariteit is er nog veel onduidelijkheid. “Het Nieuwe Normaal streeft ernaar om verschillende thema's concreter te maken. Brink is partner geworden van Het Nieuwe Normaal om te onderzoeken hoe deze thema's meetbaar te maken en ze in de praktijk toe te passen.”&nbsp;

<img src="/uploads/vossen-martens-2525-0510733-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

Overigens zijn er in de afgelopen jaren al verschillende instrumenten ontwikkeld om flexibiliteit in bouwprojecten te bevorderen. Zo is er in 2014 door VNO-NCW in samenwerking met Brink en de TU Delft de '[bepalingsmethode adaptief vermogen van gebouwen']() gepubliceerd. Deze methode biedt concrete handvatten om flexibiliteit in gebouwen te meten en te verbeteren. Daarnaast zijn er instrumenten zoals MAT 8 gebouwflexibiliteit, ontwikkeld door DGBC in samenwerking met de TU Delft. En de 'rekentool adaptief vermogen', ontworpen door W/E adviseurs en DGBC. “Deze instrumenten stellen bouwprofessionals in staat om flexibiliteit te kwantificeren en te toetsen aan specifieke behoeften,” aldus Martens.

##### Flexibiliteitsscan als aanvulling

Vorig jaar is op basis van de ‘bepalingsmethode adaptief vermogen van gebouwen’ de [flexibiliteitsscan]() ontwikkeld. De scan helpt de gebruiker in het vaststellen van de behoefte aan flexibiliteit en helpt bij het bepalen in hoeverre een bestaand gebouw aan deze behoefte kan voldoen. In het geval van nieuwbouw biedt de scan handvatten waarmee een passend flexibel gebouwontwerp gemaakt kan worden. “Het is belangrijk,” legt Martens uit, “om realistische toekomstscenario's van het gebruik te definiëren en op basis daarvan te bepalen welke vormen van flexibiliteit vereist zijn, bijvoorbeeld (her)indelingsflexibiliteit, uitbreidingsflexibiliteit en/of afstootflexibiliteit. Op basis daarvan kun je relevante gebouwindicatoren identificeren en toepassen.”

> #### Er dient altijd een balans te zijn tussen flexibiliteit, materiaalgebruik, energiegebruik en (financiële) middelen

In aanvulling op de eerder ontwikkelde tools voorziet de flexibiliteitsscan in deze verdiepingsslag. Vossen benadrukt het belang van gebouwflexibiliteit, maar waarschuwt dat het niet als een doel op zich moet worden gezien. Volgens haar moet flexibiliteit voortkomen uit de behoefte om een gebouw efficiënt en toekomstbestendig te maken en dient er altijd een balans te zijn tussen flexibiliteit, materiaalgebruik, energiegebruik en (financiële) middelen.

##### Vertrouwen om te investeren

“Er zitten grenzen aan flexibiliteit,” benadrukt zij, “zelfs binnen de context van circulaire bouw. Bij het beoordelen van flexibiliteit houden we rekening met de daadwerkelijke behoefte aan flexibiliteit. Het heeft namelijk geen zin om een gebouw extreem flexibel te maken als we weten dat het toekomstige gebruik de komende twee gebruiksperioden (&gt;15 jaar) niet wezenlijk zal veranderen. Daarom beginnen we met het identificeren van mogelijke toekomstscenario's voor het gebruik van het gebouw. Vervolgens bepalen we welke vormen van flexibiliteit nodig zijn, zoals aanpasbaarheid van de indeling, afstoot- of uitbreidingsmogelijkheden of de mogelijkheid tot losmaakbaarheid (in het geval van tijdelijke gebouwen). Pas daarna kijken we welke gebouwkenmerken relevant zijn voor deze specifieke vormen van flexibiliteit."

<img src="/uploads/vossen-martens-2525-0510785-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2538" />

> #### Ons concept biedt de mogelijkheid om een kantoor om te vormen tot een laboratorium en vice versa

Hoewel flexibiliteit mogelijk niet direct zichtbare voordelen biedt, is het essentieel om constant rekening te houden met de lange termijn. “Opdrachtgevers moeten erop kunnen vertrouwen dat hun investering in de toekomst daadwerkelijk vruchten zal afwerpen. Aangezien de daadwerkelijke invulling van flexibiliteit per gebouw verschilt, is het bijna onmogelijk om van tevoren te voorspellen wat de return on investment zal zijn. Het vertrouwen dat de investering zichzelf terugverdient, omdat de mate van flexibiliteit past bij de wijze waarop je gebouw gebruikt zal worden, vormt de basis van je besluit om te investeren,” zegt Vossen.

##### Realisatie van projecten

Een van de projecten waar Brink het gedachtegoed rondom gebouwflexibiliteit heeft toegepast, is een innovatief kantoor/laboratoriumconcept dat een aanzienlijke mate van indelingsflexibiliteit biedt. Dit concept stelt zowel de indeling, inrichting als het gebruik van de ruimte in staat om te variëren. “Bij dit nieuwbouwproject was het al in een vroeg stadium duidelijk dat er sterke behoefte was aan het faciliteren van wisselende gebruikers met uiteenlopende werkzaamheden,” zegt Martens. “Ons concept biedt de mogelijkheid om een kantoor om te vormen tot een laboratorium en vice versa. Door het gebruik van repeterende modules, kan je de omvang van het gehuurde ook vrij eenvoudig aanpassen. Hierdoor is het niet nodig om bij aanvang van de bouw precies te weten hoe het gebouw uiteindelijk zal worden gebruikt. Dit geeft de gebouweigenaar de vrijheid om later beslissingen te nemen.”

##### Toekomst

Volgens Martens is het concreet maken van flexibiliteit voor opdrachtgevers essentieel om hen sneller te overtuigen. “Opdrachtgevers beginnen steeds vaker na te denken over het toekomstbestendig maken van hun gebouwen. Er verschijnen ook veel meer voorbeelden van flexibele bouwoplossingen. Met als gevolg dat opdrachtgevers niet alleen interesse tonen, maar ook daadwerkelijk actie willen ondernemen. Ik vind het vergelijkbaar met de focus op duurzaamheid. Door concrete meetmethoden en best practices is duurzaamheid al gemeengoed geworden. De flexibiliteitsscan is een goede methode om een essentieel onderdeel van het circulair bouwen te faciliteren.


'Gebouwflexibiliteit leidt tot minder verspilling’

Scan maakt flexibiliteit gebouwen inzichtelijk


Tineke Beuker, overigens ere-burger van Cirkelstad -“ben ik heel trots op”- herinnert zich nog goed dat niemand nog precies wist wat circulair bouwen inhield. “En we hoorden van gemeenten: ‘er is helemaal geen aanbod van circulariteit, dus waarom zouden we ernaar vragen?’ Bouwers en opdrachtnemers zeiden op hun beurt weer: ‘er is helemaal geen vraag naar, dus waarom zouden we dan iets aanbieden?’” Behalve deze kip-en-eidiscussie was ook niet duidelijk op welke wijze je circulair bouwen handen en voeten moest geven. “Want circulair bouwen kan je nu eenmaal op heel verschillende manieren invullen.”&nbsp;

> Circulair bouwen kan je nu eenmaal op verschillende manieren invullen

Een projectgroep met vijf opdrachtgevers en vijf opdrachtnemers is daar toen mee aan de slag gegaan. “We zijn met elkaar gaan kijken hoe je er nu voor kunt zorgen dat zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers met eenzelfde blik naar circulariteit kijken. Het Nieuwe Normaal draagt eraan bij dat iedereen dezelfde taal spreekt.” “Het Nieuwe Normaal,” vult Esther haar collega aan, “is van onderop, vanuit de praktijk en met betrokkenheid van kennisinstellingen ontwikkeld.”&nbsp;

<img width="2815" height="1826" src="/uploads/beuker-hoen-2525-0614000-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**De 1.0 versie is nu klaar. Naar deze versie is in stapjes gewerkt zodat partijen daar ervaring mee op konden doen. Hoe hebben jullie dit traject ervaren?**

Tineke: “Omdat wij zelf dus geen &nbsp;projecten draaien, hebben we dat meer vanaf de zijlijn bekeken. Worden er voldoende projecten aangeleverd voor de projectevaluaties? Zitten er nog witte vlekken in omdat ze van bepaalde criteria niet begrijpen hoe ze daarmee om moeten gaan? En hoe kunnen we die kennis verder vergroten? Ook hebben we voor ondersteuning gezorgd voor bijvoorbeeld de whitepapers die over verschillende onderwerpen zijn gemaakt.”&nbsp;

Esther: “Het is echt een traject geworden waarbij het belang van wisselwerking tussen beleid en praktijk wordt gezien en ervaren.”

> De oplevering van die 1.0-versie is voor mij de bevestiging dat die basismethode goed is en werkt

**Als je nu naar de 1.0-versie kijkt, zeggen jullie daarvan: hiermee hebben we echt een methodiek waarmee we circulair bouwen een stap verder brengen, of is er nog meer nodig?**

Esther: “Het Nieuwe Normaal heeft als basis de wettelijk aangewezen bepalingsmethode voor de milieuprestatie-eis. En dat is natuurlijk niet toevallig, want dat is van waaruit wij beleid mee sturen. De oplevering van die 1.0-versie is voor mij de bevestiging dat die basismethode, die daaraan ten grondslag ligt, goed is en werkt.” &nbsp;

**Uiteindelijk zal die lat telkens een stukje hoger gelegd gaan worden?**

Esther knikt instemmend: “Ja, in de regelgeving leggen we de lat inderdaad steeds hoger. Daar hebben we input vanuit de praktijk voor nodig. &nbsp;Je moet toetsen of iets uitvoerbaar en haalbaar is. Daar helpt Het Nieuwe Normaal ook bij.”

Het gesprek met het tweetal heeft plaats kort na de publicatie van de brief van minister De Jonge aan de Tweede Kamer. In deze brief kondigt de demissionair minister aan de milieuprestatie-eis voor woningen en kantoren met ingang van januari 2025 aan te scherpen. “Voor nieuwe woningen gaat de milieuprestatie-eis van 0,8 naar 0,5. Voor nieuwe kantoren gaat de eis van 1,0 naar 0,85. BZK stelt ambitieuze eisen in regelgeving, juist om de markt te dwingen te veranderen en te innoveren. Ja, maar goed, je kan hem ook weer niet zo aanscherpen, dat niemand eraan kan voldoen, want dan ligt de bouw plat,” vertelt Esther.

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/beuker-hoen-2525-0614118-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> Uiteraard mag je als opdrachtgever bouwers uitdagen, maar je moet niet op te veel indicatoren uitvragen

Zij benadrukt dat de kamerbrief vooral moet worden gezien als een route naar standaardisatie. “We leggen een soort standaard bodem in de markt op een hoog minimumniveau als het gaat om wettelijke eisen waar iedereen aan moet voldoen. Dat is ook belangrijk in de uitvraag en de aanbestedingen. Uiteraard mag je als opdrachtgever bouwers uitdagen, maar je moet niet op te veel indicatoren uitvragen. En dat laatste zien we wel gebeuren. Door nu de lat landelijk hoger te leggen, neemt de noodzaak af om nog eens extra duurzaamheidseisen te stellen. Daarmee bevorderen we industriële en betaalbare woningbouw. Voor bouwers wordt het zo een stuk overzichtelijker om hun bedrijfsvoering op in te richten.”

**Wat vinden jullie de kracht van Het Nieuwe Normaal?**

Tineke: “Wij vinden de kracht in ieder geval de duidelijkheid qua taal. Maar wat ook belangrijk is, is dat aangegeven staat hoe je de verschillende indicatoren kunt meten en monitoren. Uiteindelijk krijg je als opdrachtgever ook inzicht in wat je gerealiseerd krijgt.”

Esther: “Daarnaast draagt Het Nieuwe Normaal met de evaluaties ook bij aan de route naar standaardisatie. En ook door nieuwe indicatoren op te nemen en de bestaande aan te scherpen.”&nbsp;

**Hoe nu verder?**

Esther: “Dat het Nieuwe Normaal zich nog meer richt naar onze standaardisatie-route zonder kwijt te raken dat het de sector helpt om buiten de gebaande paden te gaan.”

Tineke: “Het is wel duidelijk dat wij het belang van Het Nieuwe Normaal inzien. Ik verwacht dat het zich nog verder gaat ontwikkelen. Sommige indicatoren blijken nog lastig te meten en je hoort partijen wel eens verzuchten dat evaluaties veel tijd kosten. Voor de beleidsontwikkeling is het belangrijk dat ze daarmee doorgaan en dat ze ook die evaluaties blijven uitvoeren ter onderbouwing van de ambitie.”


Esther 't Hoen en Tineke Beuker (BZK) over Het Nieuwe Normaal

'Spil in route naar standaardisatie'

De bouwsector is als een naald die blijft hangen in zijn groef op een grammofoonplaat. Alfons van Marrewijk kan wel lachen om die vergelijking. “Maar het is wel waar, het is een repeterende sector waar al generaties lang dingen op dezelfde manier gebeuren. Dat maakt veranderen niet gemakkelijk.” Die verandering van medewerkers in projecten tot aan de moederorganisatie aan toe, is waar het onderzoeksprogramma Transitie circulaire bouw (TranCiBo) van de TU Delft en Vrije Universiteit Amsterdam zich op richt.

#### Belemmeringen

De eerste wapenfeiten van TranCiBo waren het inzichtelijk maken van de belemmeringen van circulair bouwen binnen projecten. Daarvoor haalden PhD onderzoekers van de twee universiteiten data op uit projecten en hielden zij interviews met tal van betrokkenen.

> #### Partijen moeten veel meer samenwerken, het liefst binnen een geïntegreerde samenwerking. Dat is echt een andere organisatievorm

Bovenaan het lijstje van belemmeringen prijkt de inflexibiliteit van het project. “Wanneer alles binnen een project al is dichtgetimmerd”, legt hij uit, “en er weinig ruimte is voor latere keuzes, dan gaat dat altijd ten koste van circulaire ambities.” Overigens was het hem duidelijk dat al te hoge circulaire ambities hebben ook niet goed is. “Ambities van honderd procent circulair willen zijn, zijn idealistische ambities waarvan iedereen in de keten al weet ‘dit gaat nooit lukken.’ Maar niemand zegt het. Want als je het zegt krijg je geen opdracht. Dus iedereen gaat vervolgens mee in dat ideologische debat. Soms is een opdrachtgever blij als hij hoort dat het niet kan en er andere keuzes nodig zijn. Maar om dat te zeggen is al een enorme gedragsverandering in een tenderprocedure.”

<img width="4724" height="3151" src="/uploads/stadsblad-dec-2022-55.jpg" />

Een andere belemmering is een relatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer die veelal op wantrouwen is gebaseerd. In het verlengde daarvan werkt ook een hiërarchische relatie niet mee. “Wanneer je als opdrachtgever alles over de schutting gooit, gaat het niet werken. Er moet toch sprake zijn van meer partnership, dus een gelijkwaardige relatie.” Ook fragmentatie, in de zin dat elke partij alleen zijn eigen ding doet, is niet goed voor een circulair project. “Partijen moeten veel meer samenwerken, het liefst binnen een geïntegreerde samenwerking. Dat is echt een andere organisatievorm.”

#### Leren van elkaar

Van Marrewijk vindt het belangrijk als zoveel mogelijk partijen bij elkaar in de keuken kijken. “Want dan zien partijen ook de vernieuwing en waar de belemmeringen zitten.” Hij geeft als voorbeeld het recente bezoek van TranCiBo-partners aan Beelen Next om te zien wat de rol van de sloper in een circulair bouwproces is. “Dat was voor sommigen echt een eyeopener. Er waren partijen die dachten dat al dat gesloopte materiaal daar stond opgeslagen. Maar dat is natuurlijk niet zo. De materialen die zij uit een gebouw halen worden schoongemaakt en gaan rechtstreeks naar de leverancier. En die brengt het weer in het proces. De sloper en bouwsector organiseren op die manier hun eigen circulaire proces. Veel partijen zijn daar niet van op de hoogte.”

> ### Slopers maken de grootste verandering door. We zien daar echt een identiteits- en procesverandering.

Hij kent een casus waarbij een sloper de levering van materialen garandeert. “Die zegt tegen een architect ‘ga daar mee ontwerpen en ik neem de tijdigheid ervan op mij’. Dat zijn nieuwe voorbeelden van samenwerking waar wij heel erg naar op zoek zijn. Samen met Windesheim Hogeschool gaan wij een project in Zwolle volgen waar de sloper samen met de architect een centrale rol heeft. Dat is heel spannend. Slopers maken de grootste verandering door. We zien daar echt een identiteits- en procesverandering. En die worden niet meer teruggedraaid. Ik vind dat een interessante ontwikkeling. Het is een oude speler maar nu ook een nieuwe.”

<img width="4724" height="3151" src="/uploads/alfons-van-marrewijk-2.jpg" />

Tegelijkertijd weet hij uit ervaring dat er nog grote partijen in de sector zijn die daar nog geen gevoel bij hebben. “Maar ik zie bij TranCiBo ook wel ketenpartners zoals architecten die aangeven de circulaire ambities op een realistisch niveau te bewaken, en ervoor te willen zorgen om deze gerealiseerd te krijgen. Dat vind ik bemoedigend. Het gesprek is nu echt wel gaande over ‘hoe realiseren we dan de maximaal mogelijke circulaire uitkomst?’.”

#### Indicator

In Het Nieuwe Normaal is samenwerking een nieuwe indicator. In zijn ogen is dat een goede zaak omdat dit een belangrijke driver is van een circulair project. “Ik spreek steeds vaker mensen die vroeger heel sceptisch waren en dit nu een leuke manier van werken vinden.” Na een korte stilte merkt hij op dat de transitie weliswaar traag gaat, maar dat hij er wel optimistisch over is. “We moeten nu de kennis die in projecten is opgedaan de organisaties inbrengen. Rijksvastgoedbedrijf heeft de kans om de ervaringen die zijn opgedaan in tijdelijke contracten en met innovatieve inkoop te verankeren in toekomstige tender procedures."

<div classname="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl"><h4>Voor meer informatie over Trancibo</h4><a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" target="_blank" href="https://www.cirkelstad.nl/project/trancibo/">Lees hier</a></div>

Full Professor of Construction Cultures at Technische Universiteit Delft

Alfons van Marrewijk

Alfons van Marrewijk, hoogleraar Construction Cultures

TranCiBo heeft belemmeringen in het vizier


Ze is alweer anderhalf jaar bij TranCiBo aan de slag. Het onderzoeksprogramma van de TU Delft en Vrije Universiteit helpt de bouwsector om circulariteit in de dagelijkse praktijk te implementeren. Maar ook voor ze als onderzoeker bij TranCiBo ging werken, was Eikelenboom al met circulariteit bezig. “Het is een interessant onderwerp met heel veel potentie. Natuurlijk als het gaat om het oplossen van de klimaatproblemen, maar ook de manier om met materiaalschaarste om te gaan en door met een systeemperspectief naar de bouwopgave te kijken.

Voor haar promotie aan de Universiteit Groningen heeft ze onderzoek gedaan naar circulaire bouw bij woningcorporaties. “Daarbij ging het vooral over het betrekken van bewoners bij circulariteit. In de praktijk zijn bewoners van huurwoningen in het dagelijks leven al best wel veel met circulariteit bezit. Denk aan hergebruik via een tweedehandswinkel of het delen van spullen met elkaar. Wat je zag is dat als je ze uitlegt wat circulariteit inhoudt, mensen best wel enthousiast zijn.”

> #### 'Wat circulariteit wel uniek maakt, is dat het een verandering van de gehele organisatie vergt'

Dat enthousiasme kenmerkt volgens haar iedereen die met circulariteit in aanraking komt. “Je komt eigenlijk ook nauwelijks onwil tegen. Wat circulariteit wel uniek maakt, is dat het een verandering van de gehele organisatie vergt. Dat maakt het implementeren van circulariteit extra uitdagend.”

<img width="1440" height="2160" srcset="/uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg [object Blob]w, /uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito-2x.jpg 2880w" src="/uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Interventies

Om circulariteit beter in de organisatie te realiseren, heeft Eikelenboom voor TranCiBo een reeks interventies opgesteld. “We hebben daarvoor eerst gekeken naar waar organisaties tegenaanlopen en vervolgens wat daarvoor de oplossing is.” Dat heeft zich vertaald in interventies op verschillende niveaus. Als eerste noemt ze strategische interventies. “Dus: wat kun je op strategisch niveau doen waardoor circulariteit beter landt binnen je organisatie. Dat kan”, verduidelijk ze, “bijvoorbeeld het uitstippelen van een circulaire strategie zijn, maar ook het opstellen van een leerstrategie. Vaak zie je dat een organisatie veel circulaire projecten heeft maar dat ze weinig doen om de geleerde lessen te delen.” Eikelenboom ziet verschillende organisaties die daarmee nu wel aan de gang gaan. “De gemeente Amsterdam heeft de leerstrategie ‘leren door te doen’ voor circulariteit opgezet. Daarmee wil ze concreet de leervragen van verschillende afdelingen in de organisatie koppelen aan concrete experimenten. Op strategisch niveau is dat een interventie.”

> #### 'De gemeente Amsterdam heeft de leerstrategie ‘leren door te doen’ voor circulariteit opgezet'

Verder zijn er interventies op structureel niveau. Dus: hoe kan je via bestaande en nieuwe structuren zorgen dat circulariteit overal in de organisatie terechtkomt? Als voorbeeld van zo’n structuur noemt zij een intern platform voor kennisdeling. In de praktijk blijkt echter dat dat soort platforms er dan wel zijn, maar dat men daar onvoldoende gebruik van maakt. “Medewerkers hebben dan het idee ‘het is voor mij niet relevant.’ Het werkt wel als je management of experts betrekt bij het ontwikkelen van deze platforms. Of om er met een community of practice een netwerk omheen te creëren.”

##### Relaties

Wat volgens haar nogal eens wordt vergeten, is dat het ook erg gaat om de relaties tussen medewerkers in zo’n organisatie. “Ook daar hebben we interventies voor. Zoals het ondersteunen van circulaire ambassadeurs die in de organisatie actief zijn en deze een bepaalde positie te geven.” In haar visie zijn twee soorten ambassadeurs van cruciaal belang. De ene groep bestaat uit enthousiastelingen die circulariteit binnen een project trekken. “Zij zijn superbelangrijk want vaak valt of staat het succes daarmee.” De andere groep ambassadeurs zijn mensen die binnen een organisatie de belemmeringen voor circulariteit boven tafel halen. “Deze groep ziet dan dat ergens iets vastloopt en zet mensen rond de tafel om er een oplossing voor te zoeken. Ook die individuen zijn binnen een organisatie heel erg belangrijk.”&nbsp;

> #### 'Als een organisatie bewustwording wil creëren heeft het andere interventies nodig dan wanneer het circulariteit wil integreren'

Kortom, Eikelenboom heeft strategische, structurele, relationele interventies en verschillende tools om in projecten en organisaties te gebruiken inzichtelijk gemaakt. Vervolgens is het aan de organisatie zelf om te kijken welke interventies zij toepassen. “We brengen er geen prioritering in aan. Het ligt echt aan de uitdagingen die de organisatie ondervindt. Als een organisatie bewustwording wil creëren heeft het andere interventies nodig dan wanneer het circulariteit wil integreren.”

<img width="2880" height="2092" src="/uploads/m-eijkelenboom-ar17593-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

###### Ontwikkeltraject

Uit ervaring ziet ze dat zo’n beetje elke organisatie ongeveer hetzelfde ontwikkeltraject doorloopt. “Het begint natuurlijk met bewustwording en het maken van een strategie. Wat betekent circulariteit voor ons? Waar gaan we heen? Dan komen de praktische vragen. Wat zijn nou tactische handvaten die we mensen kunnen geven om met circulariteit te werken? Men bouwt netwerken op. Een minderheid binnen de organisatie gaat met circulariteit aan de slag. Via die minderheid moet men naar een meerderheid om circulariteit in de organisatie vast te klinken.”

> #### 'Ik denk dat we nu op een moment staan dat het niet langer de vraag is ‘óf ik het ga doen?’, maar vooral ‘hoe gaan we het nu doen?'

Met die bewustwording waarmee het dus allemaal begint, zit het in haar ogen wel goed. “Ik denk dat we nu op een moment staan dat het niet langer de vraag is ‘óf ik het ga doen?’, maar vooral ‘hoe gaan we het nu doen?” En juist bij het beantwoorden van die ‘hoe-vraag’ kan het door TranCibo opgestelde werkboek helpen. Hierin staan alle interventies opgeschreven. Eikelenboom benadrukt dat het hier vooral gaat om een levend werkboek. “Het idee is dat organisaties die het werkboek gebruiken ook aangeven wat wel of wat niet werkt. Dus: we willen het werkboek telkens aan de hand van de ervaringen van gebruikers aanpassen. Bovendien zijn we bezig met het maken van een toolbox waarmee organisaties straks gemakkelijker een interventie kunnen vinden die hen kan helpen.”


Manon Eikelenboom

De stip op de horizon is voor Manon Eikelenboom wel helder

Circulariteit vergt een verandering van de hele organisatie


60% stikstofreductie ten opzichte van 2018 in het jaar 2030, 0,4 Mton CO<sub>2</sub> reductie ten opzichte van 1990 in het jaar 2030, 75% gezondheidswinst door de uitstoot van fijnstof terug te dringen zijn de doelstellingen van het hele programma. “Er is 50 miljoen euro beschikbaar gesteld tot eind 2023, het programma loopt nu 2 jaar,” legt De Rooij verder uit, “20 miljoen daarvan is voor IMP. Daarnaast zijn er de bijdragen uit bedrijven, waardoor we in totaal zo’n 30 miljoen beschikbaar hebben. Er zijn inmiddels zo’n 120 partijen betrokken bij het programma. En we hebben een groot deel van het bedrag al uitgegeven als subsidie. Bedrijven dienen bij ons hun projectvoorstel in voor hun project waarmee ze emissieloos willen bouwen.”

<img src="/uploads/marioderooij-ar19267-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2751" />

Een belangrijk verschil met de meeste subsidieprogramma’s is dat IMP een aanvraag niet alleen beoordeelt of het wel of niet goed genoeg is, ook het middengebied in de ranglijst krijgt een kans. “Wij koppelen terug, ‘als je nou dit of dat verbetert is het perfect’” legt De Rooij uit. “Het gaat tenslotte om het eindresultaat. Op deze manier hebben wij veel meer projecten lopen die een bijdrage kunnen leveren. Wat verder belangrijk is, is dat partijen elk kwartaal moeten declareren en een voortgangsrapportage aanleveren, dat houdt de vaart in het project. Bovendien kun je snel bijsturen.”

> #### Ook het middengebied krijgt een kans

##### Het Nieuwe Normaal

“Het HNN programma van Cirkelstad zal zeker een grote bijdrage leveren aan het emissieloos bouwen,” benadrukt hij, “al kan het natuurlijk op sommige punten nog wel wat geoptimaliseerd worden, maar daar wordt hard aan gewerkt. Dan heb ik het bijvoorbeeld over de gebruikte parameters en het afrekenbaar maken. Zo wordt bij de MPG voor gebouwen berekend per bruto vloeroppervlak, dat zou beter per wooneenheid kunnen in mijn ogen. Met de huidige methode komt een grote villa beter uit de bus dan een appartement, terwijl iedereen aanvoelt dat dat niet kan kloppen.” Waar De Rooij enthousiast over is, is dat HNN ook het gebied rondom de gebouwen meeneemt. “Dat je ook kijkt naar de infrastructuur en de natuur in de omgeving, dat is heel goed.”

<img src="/uploads/marioderooij-ar19289-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

“Het is belangrijk om ook de omgeving mee te nemen, analoog aan het CO<sub>2</sub> zou je ook zoiets voor stikstof moeten hebben. Dat je met stikstof budgetten gaat werken in een gebiedsgerichte aanpak. Voor stikstof heb je nu de Aerius-berekening, maar die is verre van compleet. Er wordt alleen gekeken naar de bouwplaats en niet wat eromheen bij komt. Je kunt besluiten delen van gebouwen elders te maken, maar wat doet het daar dan en wat betekenen die vervoersbewegingen? Dichtbij natuurgebieden kan het zeker een oplossing zijn om meer met prefab te gaan werken en onderdelen in een minder natuurgevoelig deel van het land te maken. Wel moet je dan ook naar de uitstoot van het vervoer kijken. Daarin kun je bijvoorbeeld met waterstof of elektrisch gaan werken. Er is al veel mogelijk.”

> #### In theorie is volledig emissieloos gewoon mogelijk

De Rooij voelt zich als een vis in het water in zijn rol als programmamanager. “Het is echt leuk om dit programma zo te draaien,” verklaart hij enthousiast, “Of er grenzen aan emissieloos bouwen zijn? Nee hoor. In theorie is volledig emissieloos gewoon mogelijk.”


In gesprek met programmamanager Mario de Rooij

'Volledig emissieloos bouwen is gewoon mogelijk'


#

De Werkconferentie waar ik het over heb, organiseerden we met vijf andere platformorganisaties. Elders in deze uitgave vind je er een uitgebreid verslag van. Waardevol om met hen structureel onze werkzaamheden gaan afstemmen, zal de verdere verspreiding van Het Nieuwe Normaal alleen maar ten goede komen.

> #### We liggen op koers om voor het einde van het jaar de 1.0 versie te presenteren

Daarover gesproken, Het Nieuwe Normaal speelt daarin ook een grote rol. Het Nieuwe Normaal Gebouw heeft inmiddels een 0,5 versie gekregen. We liggen op koers om voor het einde van het jaar de 1.0 versie te presenteren. Ook dat gaat bijdragen aan een circulaire bouweconomie.

Dit is alweer de tweede uitgave van ons digitale magazine. De eerste editie kwam net voor de kerst uit. We hebben op die eerste editie de nodige positieve reacties gehad. Dat is fijn! Laat vooral weten van je ervan vindt. Ook als je suggesties hebt voor leuke verhalen. Alles is welkom.

Voor nu wens ik je in elk geval heel veel leesplezier.

Rutger Büch

Gemeentesecretaris Cirkelstad


Vanuit G&S& (een deelneming van VolkerWessels) waren op de piek zo’n vijftien medewerkers bij dit prestigieuze project betrokken. “We begonnen al met de eerste plannen in 2017,” vertelt de woordvoerder van G&S&, "nadat we de tender Healthy Urban Quarter hier op de kop van het Beurskwartier hadden binnen gehaald. Het is dan ook gigantisch, het gaat om een totaal van circa 80.000m2 bruto vloeroppervlak. Het project wordt momenteel gebouwd in Utrecht centrum, vlakbij Hoog Catharijne en de Jaarbeurs/Beursgebouw. Voorheen lagen hier parkeerterreinen, veel mensen zullen het kennen als de plek waar ze op de bus naar Spanje stapten.”

**2500 woningen**

Wonderwoods is onderdeel van een groter plan, waarbij in het beurskwartier in tien tot vijftien jaar zo’n 2500 nieuwe woningen moeten verrijzen. Wonderwoods moest daarbij een soort katalysator worden. “De gemeente wilde een iconisch en spraakmakend gebouw.&nbsp; Onze directeur was in Milaan en zag daar gebouw van Stefano Boeri Architetti met een verticaal bos: Bosco Verticali. ‘Dat moest het worden, wist hij.’ Stefano Boeri had er wel zin in en zo begon het.”

<img width="2165" height="1594" src="/uploads/wonderwoods-milan-hofmans-29-november-2023-23.jpg" />

*fotograaf: Milan Hofmans*

> ### Zo willen we de biodiversiteit terugbrengen in de stad en mensen weer opnieuw in contact brengen met de natuur

Het project bestaat uit twee torens, eentje van 104 meter en eentje van zeventig meter hoog. Het moet geschikt zijn voor wonen, werken en verblijven. “Er komt een hectare groen op de daken en op de gevels,” vertelt de woordvoerder. “Zo willen we de biodiversiteit terugbrengen in de stad en mensen weer opnieuw in contact brengen met de natuur. Ook bezoekers zijn straks welkom om over het dakpark te wandelen. Bewoners zullen vooral mensen uit de stad en de regio zijn, bijvoorbeeld mensen van wie de kinderen de deur uit zijn, die in een appartement in hartje Utrecht willen wonen. Wel is het de bedoeling dat ze zich conformeren aan het groen en indien mogelijk hieraan bijdragen.”

In Wonderwoods komen 419 woningen, zowel huur als koop, er komt 15.000 m2 kantoorruimte en 158 parkeerplaatsen. De woningen variëren van 50m2 tot een penthouse van ongeveer 250m2. “We zijn in gesprek met een fitnessondernemer, op de zevende verdieping komt een restaurant en er komt zelfs een heel bijzonder museum. ”

#### <img width="2160" height="2160" src="/uploads/wonderwoods-utrecht-milan-hofmans-juli-2023-4.jpg" />

*fotograaf: Milan Hofmans*

#### **Utrechtse Heuvelrug**

Het groen van het gebouw is geïnspireerd op het nationaal park De Utrechtse Heuvelrug. Het is zelfs een zusterpark. “Er komen 300 bomen en 75.000 bloemen en struiken, daar kunnen zo’n dertig vogel- en insectensoorten in leven. We faciliteren ze ook want er komen kleine gaatjes in het gebouw en we installeren vleermuis- en bijenkasten.”

#### **Materiaal**

Met zo’n groot gebouw heb je beton nodig. “Een deel is wel circulair,” aldus de woordvoerder. “Met dit project willen vooral bijdragen aan het opnemen van CO<sub>2</sub>, produceren van O<sub>2</sub>, het verminderen van hittestress en het voorkomen van wateroverlast. Wonderwoods kan 150.000 liter water opnemen. Er is een volautomatisch irrigatiesysteem, dat is gekoppeld aan een weerstation en het heeft een sensor, waardoor plantenbakken zichzelf legen op het juiste moment om vervolgens weer water op te vangen."

> ### Er was veel animo voor de abseileropleiding

#### **Abseilers**

Maar hoe onderhoud je zoveel planten, vooral op de verticale stukken? “Dat is wel een bijzonder verhaal. Het groen wordt verzorgd door de Koninklijke van Ginkelgroep, daar zit ook een onderhoudscontract van 25 jaar bij. Van Ginkel heeft personeel gevraagd of ze het leuk vonden om een opleiding tot abseiler te volgen en daar was veel animo voor. Zo gaan ze dat dus oplossen. Op de artist impression zie je hoe het er over vijf jaar uitziet ongeveer, het groen moet natuurlijk nog wel een beetje groeien. Het gebouw in Milaan is uit 2016, als je het nu ziet, is het prachtig groen.” Toch zijn de hoveniers al geruime tijd bezig. “Van de Berk boomkwekers is vier jaar terug al begonnen bomen voor ons te kweken in zogenaamde air-pots. Dat zijn een soort netten waarin ze leren zo efficiënt mogelijk te groeien. De wortels moeten als het ware leren niet door de netten heen te groeien, want zoveel grond heb je op gebouwen niet natuurlijk. Bovendien hebben we dan, op het moment dat ze geplaatst moeten worden, al heel behoorlijke bomen."

Inmiddels hebben zich al de eerste gegadigden aangediend voor de kantoorruimte. “Spaces en Eurail komen in ieder geval naar Wonderwoods en we zijn met veel partijen in gesprek. Ook zijn de woningen allemaal al verkocht op een enkel penthouse na. De huurwoningen komen binnenkort op de markt via ASR DCRF woonfonds. Het museum wordt ook iets heel bijzonders waarbij op een hele vernieuwende manier kunst getoond zal worden." Kortom Wonderwoods is komend jaar een bezoekje waard.

Een hectare groen op Wonderwoods

Wonen in een stedelijk bos


Het gesprek met Rutger Buch vindt plaats, twee dagen nadat de verschillende organisaties bij elkaar zaten om het over de manier van samenwerken te hebben. “Maar daar hebben we nog wel een ronde voor nodig”, trapt hij het gesprek af. Niet omdat ze er onderling niet uitkwamen. Integendeel: ze kwamen er simpelweg niet aan toe. Tijdens het overleg raakten de partijen namelijk niet uitgepraat waarin ze elkaar konden aanvullen. “Samenwerken is heel logisch, maar in de praktijk ben je vooral met je eigen ding bezig. En dat zie je bij de andere partijen ook. Door te werken met één agenda werk je vanzelf naar elkaar toe.”

> ### Samenwerken is heel logisch, maar in de praktijk ben je vooral met je eigen ding bezig

Rutger Buch voelde het momentum voor een gezamenlijk initiatief. Voor de zomer bleek dat de Werkconferentie die Cirkelstad organiseert aan het einde van het jaar niet door kon gaan. &Eacute;n op de conferentie van het Transitieteam bleek er een behoefte om met elkaar de verdieping te zoeken. “Ik ben een rondje gaan bellen hoe de verschillende partijen erover dachten om iets gezamenlijks op touw te zetten. En dat gezamenlijks was in mijn ogen het verenigen van onze doelen, namelijk het verankeren van circulair bouwen in de sector. Daar kreeg ik groen licht op. Dat is echt ontzettend waardevol.”

<img src="/uploads/stadsblad-dec-2022-149.jpg" width="3840" height="2559" />

#### Gemeenschappelijke taal

Het resultaat is een Werkconferentie over het verankeren van Circulair Bouwen. In het nadenken over de inhoud van de conferentie hebben ze gekozen om een gemeenschappelijke taal voor circulair bouwen centraal te stellen. “Wat verstaan we nou onder circulair bouwen?”, verduidelijkt Buch. “Het is namelijk wel zo handig als zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers hetzelfde beeld hebben bij circulair bouwen. En dat ook opdrachtgevers op de juiste manier uitvragen en opdrachtgevers weten hoe en wat zij precies moeten leveren.”

> ### Leuk dat circulair bouwen, maar wat doet dat met de betaalbaarheid?

Waar de partijen elkaar eveneens in vinden is het streven naar een gezamenlijke werkagenda. “Doel hiervan is om daadwerkelijk te versnellen: we moeten elkaar versterken. Dus als ik het even op Cirkelstad betrek: wij zijn samen met onze cirkelsteden met 260 partijen actief. Hoe kunnen we de kennis die koplopers hebben nu gebruiken om beleid te beïnvloeden c.q. nieuw beleid te maken? Daar zijn natuurlijk andere partijen voor zoals het Transitieteam Circulaire Bouweconomie, maar we kunnen wel op elkaars schouders gaan staan. Als we in elkaars verlengde kunnen werken, dan gaan we daadwerkelijk versnellen.”&nbsp;

#### Werkconferentie

De werkagenda krijgt tijdens de Werkconferentie vorm. Voor de Werkconferentie hebben meer dan honderd experts en vertegenwoordigers van andere platforms een uitnodiging gekregen om samen aan de slag te gaan. In verschillende werkgroepen gaan zij met elkaar de diepte in. Overigens loopt Het Nieuwe Normaal wel als een rode draad door deze werkgroepen. “De werkgroepen hangen voor een deel aan de indicatoren van Het Nieuwe Normaal. Daardoor kunnen we per indicator van Het Nieuwe Normaal kijken waar en hoe we het stelsel moeten aanpassen. Dat is de eerste ronde. In ronde twee zetten we de sectoren voorop en kijken we wat nu al met circulair bouwen mogelijk is. Waar staan we en wat is er nodig om het peloton mee te krijgen?”

> ### De voortgang maken we ook publiek; ‘jongens, dit hebben we toen afgesproken en waar staan we nu?

Buch haast zich om eraan toe te voegen dat het aanvliegen van de onderwerpen zo breed en evenwichtig mogelijk zijn. “Ik geef als voorbeeld dat wij Het Nieuwe Normaal als standaard zien. Maar er zijn natuurlijk tal van andere partijen die ook met standaarden bezig zijn. Dus deze partijen buigen zich over de vraag: ‘hoe verhouden die standaarden zich tot elkaar?’” Een ander voorbeeld dat hij geeft is de waarde en betaalbaarheid. “Leuk dat circulair bouwen, maar wat doet dat met de betaalbaarheid? Als alles duizend procent duurder is; wat dan? Dat lijkt mij toch een belangrijke randvoorwaarde.”

<img width="3840" height="2561" src="/uploads/stadsblad-dec-2022-131.jpg" />

De werkagenda die deze exercities oplevert, moet de gezamenlijke opgave scherp krijgen. “Het is niet per se nieuw, want de verschillende platforms zijn natuurlijk al lang met allerlei initiatieven bezig. Nieuw is de afstemming van die initiatieven en dat we erop gaan sturen.” Want het blijft niet bij een eenmalige sessie. De weken voorafgaand aan de werkconferentie buigen de partijen zich ook nog over hun eigen samenwerking. “Dat model laten we dan op de gezamenlijke bijeenkomst ook zien.”

#### Nationale feedback

Twee weken later, tijdens de Week van de Circulaire Economie, staat de presentatie van de nationale werkagenda op het programma. “Vanaf dat moment kan wie wil er ook op reageren en waar nodig aanvullen. Ik hoop echt op een publiek debat. De voortgang daarvan maken we ook publiek; ‘jongens, dit hebben we toen afgesproken en waar staan we nu?.”

Het gesprek over de samenwerking leverde overigens meteen al een lijst op met andere organisaties die ze de volgende keer erbij willen hebben. “Veel van deze organisaties”, benadrukt Buch, “zijn trouwens voor de werkconferentie uitgenodigd en praten dus al mee over de werkagenda. Ik hoop dat veel partijen hun stem laten horen zodat we ze aan de samenwerking kunnen verbinden. Dan gaan we massa creëren.”

<div className="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl">
  <h4>Wil je meer weten over de werkagenda van deze partijen? Hou onze agenda voor der Week van de Circulaire Economie goed in de gaten!</h4>
  <a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" href="https://www.cirkelstad.nl/week-circulaire-economie/" target="_blank">Meer informatie</a>
</div>


V
o
o
r
w
o
o
r
d

e
d
i
t
i
e

3

Kunnen we circulair bouwen ook inclusief maken?

Lees meer artikelen: