Met Het Nieuwe Normaal hebben we nu een raamwerk met vastgestelde indicatoren waar de bouwsector mee aan de slag kan. In dit magazine benadrukt Esther ’t Hoen projectleider circulaire bouweconomie bij het ministerie van BZK, dat Het Nieuwe Normaal van onderop, vanuit de praktijk en met betrokkenheid van kennisinstellingen is ontwikkeld. Dat is een belangrijk gegeven. We wilden namelijk niet nog een nieuwe tool bedenken, maar een eenduidige taal die we vervolgens onderbrengen in methoden en tools uit de sector van (nu) onder andere DGBC, GPR, BCI en Duurzaam GWW.

Inmiddels kunnen zestien bureaus HNN-evaluaties uitvoeren en hebben we met [www.hetnieuwenormaal.nl](http://www.hetnieuwenormaal.nl) een site online staan die je bij de hand neemt om Het Nieuwe Normaal toe te passen. Zoek je meer tools of inhoudelijke praktijkverdieping? Kijk dan op de nieuwe Cirkelstad Academie. Of stel je jezelf juist de vraag: ‘Hoe krijg ik mijn team aan de slag?’ Kijk dan eens op de site interventietoolbox.nl. Hier vind je tal van interventies om collega’s mee te krijgen in jouw ambitie. Vanuit alle kanten krijg ik te horen dat deze ondersteuning helpt en dat Het Nieuwe Normaal in projecten wordt toegepast.&nbsp;

Natuurlijk doet mij dat goed. Tegelijkertijd heb ik ook het gevoel dat het nu met de lancering van de 1.0-versie pas écht begint. Dat koplopers Het Nieuwe Normaal al hebben ontdekt is logisch. Daar zijn het immers koplopers voor. Het is echter belangrijk, en dat haalt Huub Keijzers, Manager Circulair Bouwen bij TNO elders in dit magazine ook al aan, dat het peloton ‘Het Nieuwe Normaal’ gaat omarmen. Want dan gaat circulair bouwen pas écht vliegen.&nbsp;

Dus vandaar mijn oproep: teken het manifest en ga met Het Nieuwe Normaal aan het werk.&nbsp;

Ik wens je verder veel inspiratie met deze nieuwe editie van het Cirkelstad Magazine.

Rutger BuchGemeentesecretaris Cirkelstad

Voorwoord

Het begint nu pas echt

Tineke Beuker, overigens ere-burger van Cirkelstad -“ben ik heel trots op”- herinnert zich nog goed dat niemand nog precies wist wat circulair bouwen inhield. “En we hoorden van gemeenten: ‘er is helemaal geen aanbod van circulariteit, dus waarom zouden we ernaar vragen?’ Bouwers en opdrachtnemers zeiden op hun beurt weer: ‘er is helemaal geen vraag naar, dus waarom zouden we dan iets aanbieden?’” Behalve deze kip-en-eidiscussie was ook niet duidelijk op welke wijze je circulair bouwen handen en voeten moest geven. “Want circulair bouwen kan je nu eenmaal op heel verschillende manieren invullen.”&nbsp;

> Circulair bouwen kan je nu eenmaal op verschillende manieren invullen

Een projectgroep met vijf opdrachtgevers en vijf opdrachtnemers is daar toen mee aan de slag gegaan. “We zijn met elkaar gaan kijken hoe je er nu voor kunt zorgen dat zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers met eenzelfde blik naar circulariteit kijken. Het Nieuwe Normaal draagt eraan bij dat iedereen dezelfde taal spreekt.” “Het Nieuwe Normaal,” vult Esther haar collega aan, “is van onderop, vanuit de praktijk en met betrokkenheid van kennisinstellingen ontwikkeld.”&nbsp;

<img width="2815" height="1826" src="/uploads/beuker-hoen-2525-0614000-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**De 1.0 versie is nu klaar. Naar deze versie is in stapjes gewerkt zodat partijen daar ervaring mee op konden doen. Hoe hebben jullie dit traject ervaren?**

Tineke: “Omdat wij zelf dus geen &nbsp;projecten draaien, hebben we dat meer vanaf de zijlijn bekeken. Worden er voldoende projecten aangeleverd voor de projectevaluaties? Zitten er nog witte vlekken in omdat ze van bepaalde criteria niet begrijpen hoe ze daarmee om moeten gaan? En hoe kunnen we die kennis verder vergroten? Ook hebben we voor ondersteuning gezorgd voor bijvoorbeeld de whitepapers die over verschillende onderwerpen zijn gemaakt.”&nbsp;

Esther: “Het is echt een traject geworden waarbij het belang van wisselwerking tussen beleid en praktijk wordt gezien en ervaren.”

> De oplevering van die 1.0-versie is voor mij de bevestiging dat die basismethode goed is en werkt

**Als je nu naar de 1.0-versie kijkt, zeggen jullie daarvan: hiermee hebben we echt een methodiek waarmee we circulair bouwen een stap verder brengen, of is er nog meer nodig?**

Esther: “Het Nieuwe Normaal heeft als basis de wettelijk aangewezen bepalingsmethode voor de milieuprestatie-eis. En dat is natuurlijk niet toevallig, want dat is van waaruit wij beleid mee sturen. De oplevering van die 1.0-versie is voor mij de bevestiging dat die basismethode, die daaraan ten grondslag ligt, goed is en werkt.” &nbsp;

**Uiteindelijk zal die lat telkens een stukje hoger gelegd gaan worden?**

Esther knikt instemmend: “Ja, in de regelgeving leggen we de lat inderdaad steeds hoger. Daar hebben we input vanuit de praktijk voor nodig. &nbsp;Je moet toetsen of iets uitvoerbaar en haalbaar is. Daar helpt Het Nieuwe Normaal ook bij.”

Het gesprek met het tweetal heeft plaats kort na de publicatie van de brief van minister De Jonge aan de Tweede Kamer. In deze brief kondigt de demissionair minister aan de milieuprestatie-eis voor woningen en kantoren met ingang van januari 2025 aan te scherpen. “Voor nieuwe woningen gaat de milieuprestatie-eis van 0,8 naar 0,5. Voor nieuwe kantoren gaat de eis van 1,0 naar 0,85. BZK stelt ambitieuze eisen in regelgeving, juist om de markt te dwingen te veranderen en te innoveren. Ja, maar goed, je kan hem ook weer niet zo aanscherpen, dat niemand eraan kan voldoen, want dan ligt de bouw plat,” vertelt Esther.

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/beuker-hoen-2525-0614118-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> Uiteraard mag je als opdrachtgever bouwers uitdagen, maar je moet niet op te veel indicatoren uitvragen

Zij benadrukt dat de kamerbrief vooral moet worden gezien als een route naar standaardisatie. “We leggen een soort standaard bodem in de markt op een hoog minimumniveau als het gaat om wettelijke eisen waar iedereen aan moet voldoen. Dat is ook belangrijk in de uitvraag en de aanbestedingen. Uiteraard mag je als opdrachtgever bouwers uitdagen, maar je moet niet op te veel indicatoren uitvragen. En dat laatste zien we wel gebeuren. Door nu de lat landelijk hoger te leggen, neemt de noodzaak af om nog eens extra duurzaamheidseisen te stellen. Daarmee bevorderen we industriële en betaalbare woningbouw. Voor bouwers wordt het zo een stuk overzichtelijker om hun bedrijfsvoering op in te richten.”

**Wat vinden jullie de kracht van Het Nieuwe Normaal?**

Tineke: “Wij vinden de kracht in ieder geval de duidelijkheid qua taal. Maar wat ook belangrijk is, is dat aangegeven staat hoe je de verschillende indicatoren kunt meten en monitoren. Uiteindelijk krijg je als opdrachtgever ook inzicht in wat je gerealiseerd krijgt.”

Esther: “Daarnaast draagt Het Nieuwe Normaal met de evaluaties ook bij aan de route naar standaardisatie. En ook door nieuwe indicatoren op te nemen en de bestaande aan te scherpen.”&nbsp;

**Hoe nu verder?**

Esther: “Dat het Nieuwe Normaal zich nog meer richt naar onze standaardisatie-route zonder kwijt te raken dat het de sector helpt om buiten de gebaande paden te gaan.”

Tineke: “Het is wel duidelijk dat wij het belang van Het Nieuwe Normaal inzien. Ik verwacht dat het zich nog verder gaat ontwikkelen. Sommige indicatoren blijken nog lastig te meten en je hoort partijen wel eens verzuchten dat evaluaties veel tijd kosten. Voor de beleidsontwikkeling is het belangrijk dat ze daarmee doorgaan en dat ze ook die evaluaties blijven uitvoeren ter onderbouwing van de ambitie.”

Esther 't Hoen en Tineke Beuker (BZK) over Het Nieuwe Normaal

'Spil in route naar standaardisatie'

FiberCore Europe is specialist op het gebied van composietbruggen en -sluisdeuren. Ontwerpen en produceren gebeurt op maat in de eigen fabriek. “Composiet is een perfect materiaal voor deze toepassingen: het is sterk en licht,” vertelt Veltkamp. “Maar er zit een nadeel aan: het was, tot voor kort niet heel duurzaam. Composiet bestaat uit glasvezel en de kern van de brug bestond uit polyurethaanschuim. Materialen met een serieuze milieu-impact, die ook nog moeilijk te recyclen zijn. Een van de manieren om die milieu-impact te verbeteren, is om biobased materialen te gebruiken. Dat doen we voor een deel al in de hars, die is voor bijna de helft biobased, maar voor de vezels en kern nog niet. Een belangrijke reden daarvoor is dat er op dit moment nog onvoldoende kennis is over hoe biobased materialen zich gedragen in een brug, zeker op de langere termijn.”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510047-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

Om die kennis te helpen ontwikkelen, besloot FiberCore Europe in het project Smart Circular Bridge te stappen. Raak: “Zo kunnen we een bijdrage te leveren aan de verduurzaming van bruggen en ondertussen kennis op doen die we dan weer voor onze eigen producten kunnen inzetten. We zagen een toekomst waarin we deze kennis nodig hebben. Want we merken dat onze klanten telkens vaker vragen om meer duurzame opties als biobased of circulair. Het einddoel van het project is om dat voor elkaar te krijgen: een biobased brug die marktgereed is.”

#### **Tijd en ruimte voor innovatie**

Het project Smart Circular Bridge is onderdeel van het Interreg Europe programma. Het project wordt getrokken door de Technische Universiteit Eindhoven, daarnaast doen nog vier universiteiten mee. FiberCore Europe is een van de zeven marktpartijen in het consortium, naast de drie opdrachtgevende gemeenten. Veltkamp: “Alle betrokkenen zijn zich ervan bewust dat dit een innovatief koploper-project is. Daardoor is er budget, ruimte en tijd om oplossingen te zoeken, en om dat gezamenlijk te doen, ook met de opdrachtgever. Die luxe is er in de dagelijkse praktijk vaak niet. Dat maakt het meedoen aan dit project zo’n uitgelezen kans, maar het is wel een kwestie van de lange adem.”

> ### **De brug is gemaakt van de sterkste biobased vezels en hars die beschikbaar zijn, dit zijn echt hightech materialen**

Het project loopt inmiddels vier jaar. In april 2022 is de eerste <a target="_blank" rel="noopener" href="https://dashboard.smartcircularbridge.eu/d/8OE8L02Vz/almere-bridge">Smart Circular Bridge</a> geopend op de Floriade in Almere. “Deze eerste brug is bedoeld om te laten zien dat het kan. Hij is gemaakt van de sterkste biobased vezels en hars die beschikbaar zijn, dit zijn echt hightech materialen.” De brug wordt gemonitord met behulp van ‘smart’ sensoren. De data uit deze sensoren is voor iedereen in real-time te volgen\*. “Zo hebben we op elk moment informatie over de gezondheid van de brug,” legt Veltkamp uit. “De eerste resultaten zijn bijzonder positief. De brug is nu zo’n 1,5 jaar in gebruik en er is vrijwel geen vervorming of degradatie. Dat is verrassend, want we hadden inmiddels eigenlijk wel een tijdsafhankelijke vervorming van het materiaal verwacht.”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510004-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2326" />

#### **Economisch niet haalbaar**

Met die positieve resultaten van de brug in Almere, ging het consortium aan de slag om brug twee te ontwikkelen. “De eerste brug was echt hightech en had geen realistisch economisch perspectief. De doelstelling voor deze tweede brug was om een geoptimaliseerde, marktklare brug te maken. Dat betekende onder andere dat de kosten omlaag moesten en dat we daarom een andere biobased vezel moesten inzetten,” vertelt Raak.&nbsp;

> ### **Tijdens de productie werd helaas duidelijk dat de vezel, de hitte die nodig is om composiet te maken, niet aankon: er ontstonden luchtbellen in het materiaal**

Die vezel werd gevonden en de tweede brug ontwikkeld. “We hebben veel tijd besteed aan het zoeken naar een geschikte vezel die de krachten van een brug aankan en we dachten dat die hadden gevonden. Maar tijdens de productie werd helaas duidelijk dat de vezel, de hitte die nodig is om composiet te maken, niet aankon: er ontstonden luchtbellen in het materiaal. We hebben de brug dus moeten afkeuren,” aldus Veltkamp. “Een grote teleurstelling. Voor ons en de opdrachtgever, die nu geen brug heeft, maar ook voor de rest van het consortium. Ook omdat we niet zo een-twee-drie andere opties beschikbaar hebben voor een biobased vezel.”

#### **Andere kansen voor duurzaamheid**

Binnen het project wordt nu gekeken wat en of de mogelijkheden zijn voor een volgende stap. Bij FiberCore Europe is inmiddels geëvalueerd en zijn conclusies getrokken. Raak: “Duurzaamheid is, ook door ontwikkelingen binnen ons het bedrijf, nog meer een speerpunt voor ons geworden. Mede door dit project hebben we moeten vaststellen dat biobased, in ieder geval op dit moment, niet de hele weg is om duurzamere bruggen te realiseren. Uiteraard blijven we onderzoeken hoe ver we kunnen gaan met de vergroening en recycling van de hars. Maar we daarnaast zien op dit moment veel meer kansen op andere vlakken.”

Het speerpunt van FiberCore Europe ligt daarom nu op het maken van zo licht mogelijke constructies, zodat zo weinig mogelijk materiaal nodig is. “Groot nadeel van biobased vezels is namelijk dat ze veel minder sterk zijn. Er is wel drie keer zo veel materiaal nodig, en dat geldt niet alleen voor de vezel maar ook voor de hars en het schuim binnenin dat als mal dient voor een brug. Als je de milieu-impact van een lichte glasvezelbrug vergelijkt met een biobased brug, komt die eerste er veel beter uit,” legt Veltkamp uit. En die lichte bruggen leveren nog een voordeel op, vervolgt Raak enthousiast. “Lichte bruggen zijn makkelijker te verplaatsten, waardoor hergebruik van volledige bruggen mogelijk wordt. Zo hebben we laatst drie hele fiets/voetgangersbruggen kunnen verplaatsen van de ene naar de andere gemeente. Circulariteit ten top!”

<img src="/uploads/martijn-veltkamp-2525-0510016-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="3644" />

Een derde ontwikkeling die nog in de kinderschoenen staat, maar door FiberCore Europe als veelbelovend wordt gezien, is het door pyrolyse chemisch ontleden van composiet. Daarbij wordt het materiaal weer teruggebracht tot schone olie en glasvezel, zodat de composiet recyclebaar wordt.

> ### **Een derde ontwikkeling die nog in de kinderschoenen staat is het door pyrolyse chemisch ontleden van composiet**

Ondanks het tegenvallende resultaat van de tweede brug, zijn de mannen van FiberCore Europe toch positief over het meedoen aan het project. "Al was het alleen maar omdat zo’n project ervoor zorgt dat je weer vragen gaat stellen bij de dingen die je als gewoon ervaart. En ja, we hadden graag gezien dat brug twee wel gelukt was, maar tegelijkertijd hebben we ook veel geleerd van deze uitkomst," aldus Raak. Veltkamp vult aan: “En zo’n project zet ook de schijnwerpers op zaken en dat creëert momentum. Je merkt bijvoorbeeld dat het ook leveranciers aanleiding geeft om ontwikkelingen te versnellen, bijvoorbeeld voor het gerecycled PET-schuim voor de kern van brug twee. En het mooie is: dat schuim gebruiken wij nu in al onze bruggen.”

De verrassende uitkomst van een onderzoeksproject

Bruggen van biobased vezels en hars

De lancering van de 1.0-versie van Het Nieuwe Normaal komt in zijn ogen wel op het juiste moment. Of zoals Keizers het zegt: “De geesten zijn er rijp voor. De noodzaak,” verduidelijkt hij, “voor een integrale aanpak wordt steeds breder gevoeld. Pakweg vijf, zes jaar geleden lag de focus vooral op het terugdringen van het energiegebruik. Daar is de laatste jaren de wens bijgekomen dat materialen niet belastend zijn. De noodzaak is ook veel groter, want we willen per slot van rekening in 2030 al voor vijftig procent circulair zijn. We hebben nog zes jaar om dat te realiseren. We moeten nu dus echt die stap gaan zetten. En de kansen liggen er ook om dat te gaan doen.”

> ### **De noodzaak voor een integrale aanpak wordt steeds breder gevoeld**

Tegelijkertijd plaatst Keizers wel een kanttekening bij het gebruik van Het Nieuwe Normaal. “Vooral de opdrachtgevers hebben toch liever één of twee parameter-achtige zaken die ze op willen nemen. Na het lanceren van Het Nieuwe Normaal moet men kijken of twee of drie parameters haalbaar zijn. En die zou ik zeker oplijnen met de Europese ontwikkelingen die er zijn. We moeten proberen het gebruik te versimpelen en tegelijkertijd hoop ik, en dat zeg ik met name vanuit TKI Bouw en Techniek, dat er ook bepaalde ontwikkel- en innovatiebehoeftes uit naar voren komen."

<img src="/uploads/huubkeizers-2525-0613535-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

"Met andere woorden, we hebben Het Nieuwe Normaal en wat betekent dit vervolgens voor de innovatieopgave? Zowel op het vlak van technologie maar ook hoe op het terrein van samenwerking. En hoe ga je mensen leren omgaan met circulariteit.” Het Nieuwe Normaal schrijft weliswaar niet voor hoe je dat moet doen maar de indicatoren geven volgens Keizers wel aan waar je je op richt. “Vanaf het allereerste idee tot aan het definiëren van de opdracht met de opdrachtgever en het vinden van een passende oplossing. Het is belangrijk om in deze termen te denken en ook aan de achterkant te evalueren of de oorspronkelijke doelen zijn bereikt.”&nbsp;

> ### **Als we niet in staat zijn om het bereikbaar te maken voor de grote massa dan wordt het lastig**

Keizers vindt het van belang dat het niet te complex wordt. “Dan schuiven mensen het opzij. Dat is denk ik ook de achilleshiel van het geheel. Als we niet in staat zijn om het bereikbaar te maken voor de grote massa dan wordt het lastig. Daar zit ook wel mijn punt van zorg. Ik heb veel contact met midden- en kleinbedrijven in de bouw, toeleverende industrie en veel kleinere en middelgrote gemeenten. Wat ik gemakshalve het grote peloton noem moet er wel mee gaan werken. We maken immers pas impact als we met z’n allen op een andere manier gaan ontwerpen, bouwen en ook onderhouden. Het denken dat achter Het Nieuwe Normaal zit, moet gemeengoed worden.” Om dat voor elkaar te krijgen, is het in zijn ogen belangrijk dat Het Nieuwe Normaal in uitvragen wordt meegenomen en tevens een plek op de scholen en in de opleidingen krijgt. “We moeten ervoor zorgen dat er in de ontwerp-opleidingen en in uitvoeringsgerichte opleidingen lessen over worden gegeven. Op MBO, HBO en universitair niveau.”

<img src="/uploads/huubkeizers-2525-0613576-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

> ### **Het kantelpunt naar een andere en circulaire manier van bouwen is wel bereikt**

Huub Keizers is bij een groot aantal projecten betrokken waaronder het Nationale Groeifondsvoorstel Toekomstige Leefomgeving, Verbouwstromen, Schoon en Emissieloos Bouwen en het Bouwstromen programma. “Er zit een aantal onderdelen in die programma’s die zeg maar in de opschalingsmodus komen. Maar om op te schalen heb je technologie nodig en goede manieren van samenwerking. En je hebt de juiste skills bij de mensen nodig. Vooral voor dat laatste zijn we vanuit TKI Bouw en Techniek het programma Regionaal Bouwen aan Human Capital gestart. Daar is niet zozeer Het Nieuwe Normaal een zwaar onderdeel van maar wel circulariteit en biobased materialen. En uiteindelijk,” voegt hij eraan toe, “zijn dat weer de parameters in Het Nieuwe Normaal.”

#### **Kantelpunt**

In zijn visie is het kantelpunt naar een andere en duurzamere, lees: circulaire manier van bouwen, wel bereikt. “Maar,” zegt hij voorzichtig, “het is wel een fragiel kantelpunt. We zitten midden in het traject, het kan ook weer heel makkelijk stilvallen. Vooral omdat bijvoorbeeld opdrachtgevers en de politiek vaak in kortetermijndenken blijven hangen. Voor de korte termijn is circulair bouwen misschien iets duurder. Maar het wordt goedkoper als je gaat opschalen en het is al goedkoper als je de langetermijneffecten integraal meeneemt in de afweging.”&nbsp; Keizers benadrukt daarom het belang van de lange termijn. “Absoluut want als we niet zorgen dat we minder CO2\-uitstoot krijgen en we niet op een duurzame en circulaire manier gaan bouwen, dan lopen we over tien a twintig jaar helemaal vast. Dat betekent dat je in Het Nieuwe Normaal parameters voor de korte én lange termijn moet hebben. En die moeten in balans zijn met elkaar. Ik wil daar mee zeggen,” benadrukt Keizers, “dat als we het nu goed inregelen, je inzichtelijk hebt dat het over zes jaar een stuk goedkoper is dan nu. Als we dat namelijk niet doen dan zijn we weer twintig jaar terug in de tijd en zeggen we over twintig jaar tegen elkaar: ‘hoe hebben we dit in vredesnaam zo kunnen doen?’”

Huub Keizers, Manager Circulair Bouwen bij TNO en Strategisch Adviseur van TKI Bouw en Techniek

‘Het peloton moet met HNN kunnen werken’

Het oude postkantoor, overigens een gemeentelijk monument, biedt ook na de grootscheepse renovatie en verduurzamingsoperatie onderdak aan de Belastingdienst, het Rijksvastgoedbedrijf en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Het gebouw staat in een gebied dat in de laatste decennia flink is aangepakt. “Het eens vrijstaande gebouw staat tussen twee grote nieuwe kantoorpanden en is daardoor helemaal weggestopt. Het zit zeg maar in het verdomhoekje,” vertelt Thijs. Maar niet voor lang want al volgend jaar wordt er met de grootscheepse renovatie en uitbreiding begonnen. Immers, De Nieuwe Post met een vloeroppervlakte van circa elf duizend vierkante meter, meet, als het werk er in het najaar van 2025 op zit, circa 13,5 duizend vierkante meter.

#### **DOEN-filosofie**

Bijzonder aan dit project is dat overheden en marktpartijen als partners samenwerken volgens de zogeheten DOEN-filosofie. “Dit betekent onder andere dat we niet dogmatisch vasthouden aan vooraf vastgestelde vraagspecificatie (programma van eisen), maar gezamenlijk tot een optimale ontwerp-oplossing komen binnen de gestelde ambities. Zo is er in de gunningsfase bijvoorbeeld niet een volwaardig ontwerp uitgevraagd, maar een ontwerpvisie die gezamenlijk met opdrachtgever en opdrachtnemer wordt uitgewerkt. Gunning vond plaats op basis van kwaliteit en vertrouwen.” De opdracht omvat tevens aansluitend onderhoud gedurende vijftien jaar en heeft een totale contractwaarde van ruim € 55 miljoen.

> ### **Kraaijvanger Architecten heeft al enorm ambitieuze stappen op het gebied van circulariteit gezet**

Heijmans heeft samen met Kraaijvanger Architecten en Karres en Brand het plan voor De Nieuwe Post gemaakt. “Kraaijvanger is een architect die met onder andere stadskantoor Venlo en het provinciehuis Zuid-Holland al enorm ambitieuze stappen heeft gezet op het gebied van circulariteit. En wat wij mooi vinden aan Kraaijvanger is dat zij circulariteit altijd binnen een holistisch systeem creëren. Dat je ook naar de duurzaamheidsaspecten kijkt, zoals gezonde materialen, diversiteit en water.” Karres en Brand heeft vooral gekeken hoe je met minimale interventies in de omgeving het gebouw weer in de spotlights krijgt.&nbsp;

Het gebouw krijgt door het optoppen extra verdiepingen. “De optopping wordt met hout gerealiseerd en sluit qua uitvoering wel aan op de bestaande architectonische lijnen.” Aan de achterzijde krijgt het gebouw een verlenging op het huidige parkeerterrein. Het parkeerterrein maakt verder plaats voor een parkachtige binnentuin. &nbsp;

Het Rijksvastgoedbedrijf stelt als opdrachtgever ook hoge ambities aan het project en heeft de markt daarom uitgedaagd met het gunningscriterium circulariteit. Deze eisen zijn een uitwerking van HNN, die in het ontwerptraject nu verder ingevuld worden. In deze samenwerking dagen markt en opdrachtgever elkaar uit om het maximale resultaat te halen.&nbsp;

> ### **Het Rijksvastgoedbedrijf heeft de markt uitgedaagd met het gunningscriterium circulariteit**

Bij het benoemen van de ambities is door het ontwerpteam dan ook Het Nieuwe Normaal als leidraad gebruikt. “Dat doen we,” legt hij uit, “omdat we ons in dit project richten op de materiaalstromen en de herkomst ervan. Dat is dus echt een puur circulaire gedachtegang: hoe hou je de materialen in de kringloop? We zetten vooral in op wat er aan materiaal nodig is en hoe we nu die impact maken.” Dat resulteert in de ambitie waarbij zeventig procent van de materialen die in het gebouw gaat, een secundaire of hernieuwbare herkomst heeft. “En negentig procent van alles wat we toepassen kan in de toekomt hoogwaardig worden hergebruikt of gerecycled,” benadrukt de programmamanager Duurzaamheid.&nbsp;

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/thijshuijsmans-2525-0613965-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Vertrekpunt**

Voor het ontwerpteam is het adaptief vermogen van het kantoorpand het vertrekpunt geweest. “Met andere woorden: ze hebben zich eerst gericht op hoe het gebouw zich in de loop van de tijd zal ontwikkelen.” &nbsp;Vervolgens is er een rapport opgesteld over de basisprincipes: hoe adaptief moet het gebouw zijn en wat betekent dat voor de aanpasbaarheid van de onderdelen van het gebouw? “Aan het einde van het voorlopige ontwerp heeft het ontwerpteam laten zien hoe vijftig procent flexibiliteit kan worden bereikt. En vervolgens zijn er richtlijnen opgesteld welke details en elementen in het gebouw losmaakbaar moeten zijn.”

> ### **We gaan voor niets minder dan het realiseren van een circulair icoon dat de lat hoger legt**

Het uiteindelijk doel is volgens Huijsmans helder: “We gaan voor niets minder dan het realiseren van een circulair icoon dat de lat hoger legt. We werken hierin samen met Volantis als onze onafhankelijke evaluator. Het project wordt door Volantis continu langs de meetlat van Het Nieuwe Normaal gelegd. En dit gaat verder dan het verrichten van een evaluatie bij omgevingsvergunning én realisatie alleen. Tijdens het proces zal de bewijslast van de HNN-indicatoren worden getoetst en zal circulariteit worden geborgd in het proces om het uiteindelijke circulaire doel te behalen.”

#### **Hergebruikspotentieel**

Huijsmans gaat terug naar het onderwerp hergebruikspotentieel en benadrukt het belang van vroeg in het project overleggen met de hele keten om zoveel mogelijk materialen te kunnen hergebruiken of recyclen. Zo heeft een sloopbedrijf een inventarisatie gemaakt van de beschikbare materialen. Feitelijk is tijdens deze exercitie het gehele gebouw digitaal in kaart gebracht. Vervolgens zijn leveranciers die over, wat Huijsmans een duurzame gedachtegang noemt, beschikken, gevraagd om materialen die uit het pand gaan hoogwaardig te hergebruiken. “Dat soort ketenpartners zijn essentieel voor zaken als transport, opslag en garanties. En laten we eerlijk zijn: een bedrijf dat binnenwanden maakt, kan het beste inschatten of een binnenwand nog worden hergebruikt of niet.”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/thijshuijsmans-2525-0613902-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> ### **We kunnen alles vastleggen in een kennissysteem, modellen en in wetgeving, maar het gedrag van de mensen die met elkaar samenwerken, is essentieel**

Als het gaat om materiaalgebruik, is er bij de optopping een stevige discussie gevoerd over stalen of houten liggers. “Houten liggers worden vrij dik en bij staal kunnen we donorstaal inzetten. En dat scoort technisch beter dan hout. Ik vind ook dat we niet alleen maar naar hout moeten kijken alsof dat de heilige graal is. Ik denk dat je heel veel materialen prima door een biobased alternatief kan vervangen. Maar zeker in de utilitaire wereld is dat maar een klein aantal. Drie procent van de materialen in de bouw is nu biobased. Als we dat kunnen opschalen naar tien of misschien wel twintig procent doen we het ontzettend goed. Honderd procent gaan we nooit halen.”

#### **Lessen**

Hoewel pas volgend jaar met de uitvoering wordt begonnen, zijn er volgens Huijsmans al wel wat lessen te trekken. “Mijn voornaamste les is dat het de mensen zijn die het maken. We kunnen alles vastleggen in een kennissysteem, modellen en in wetgeving, maar het gedrag van de mensen die met elkaar samenwerken, is essentieel.” Maar ook het bewust ergens voor kiezen ziet hij als les. “Dat is in dit project vooral de materiaalstromen in de kringloop houden en het grondstoffenverhaal. Natuurlijk is CO2 een belangrijk onderwerp, maar dat staat hier minder centraal. Ik zeg altijd: ‘choose your battles’, ik denk dat dit vooral voor onze ambities op hergebruik een hele goede is en tot inspiratie zal leiden voor andere projecten. Het halen van die zeventig procent wordt echt nog een hele uitdaging.”&nbsp;

Thijs Huijsmans, programmamanager duurzaamheid Heijmans Utiliteit

‘De circulariteitslat voor De Nieuwe Post ligt hoog’

Vanuit G&S& (een deelneming van VolkerWessels) waren op de piek zo’n vijftien medewerkers bij dit prestigieuze project betrokken. “We begonnen al met de eerste plannen in 2017,” vertelt de woordvoerder van G&S&, "nadat we de tender Healthy Urban Quarter hier op de kop van het Beurskwartier hadden binnen gehaald. Het is dan ook gigantisch, het gaat om een totaal van circa 80.000m2 bruto vloeroppervlak. Het project wordt momenteel gebouwd in Utrecht centrum, vlakbij Hoog Catharijne en de Jaarbeurs/Beursgebouw. Voorheen lagen hier parkeerterreinen, veel mensen zullen het kennen als de plek waar ze op de bus naar Spanje stapten.”

**2500 woningen**

Wonderwoods is onderdeel van een groter plan, waarbij in het beurskwartier in tien tot vijftien jaar zo’n 2500 nieuwe woningen moeten verrijzen. Wonderwoods moest daarbij een soort katalysator worden. “De gemeente wilde een iconisch en spraakmakend gebouw.&nbsp; Onze directeur was in Milaan en zag daar gebouw van Stefano Boeri Architetti met een verticaal bos: Bosco Verticali. ‘Dat moest het worden, wist hij.’ Stefano Boeri had er wel zin in en zo begon het.”

<img width="2165" height="1594" src="/uploads/wonderwoods-milan-hofmans-29-november-2023-23.jpg" />

*fotograaf: Milan Hofmans*

> ### Zo willen we de biodiversiteit terugbrengen in de stad en mensen weer opnieuw in contact brengen met de natuur

Het project bestaat uit twee torens, eentje van 104 meter en eentje van zeventig meter hoog. Het moet geschikt zijn voor wonen, werken en verblijven. “Er komt een hectare groen op de daken en op de gevels,” vertelt de woordvoerder. “Zo willen we de biodiversiteit terugbrengen in de stad en mensen weer opnieuw in contact brengen met de natuur. Ook bezoekers zijn straks welkom om over het dakpark te wandelen. Bewoners zullen vooral mensen uit de stad en de regio zijn, bijvoorbeeld mensen van wie de kinderen de deur uit zijn, die in een appartement in hartje Utrecht willen wonen. Wel is het de bedoeling dat ze zich conformeren aan het groen en indien mogelijk hieraan bijdragen.”

In Wonderwoods komen 419 woningen, zowel huur als koop, er komt 15.000 m2 kantoorruimte en 158 parkeerplaatsen. De woningen variëren van 50m2 tot een penthouse van ongeveer 250m2. “We zijn in gesprek met een fitnessondernemer, op de zevende verdieping komt een restaurant en er komt zelfs een heel bijzonder museum. ”

#### <img width="2160" height="2160" src="/uploads/wonderwoods-utrecht-milan-hofmans-juli-2023-4.jpg" />

*fotograaf: Milan Hofmans*

#### **Utrechtse Heuvelrug**

Het groen van het gebouw is geïnspireerd op het nationaal park De Utrechtse Heuvelrug. Het is zelfs een zusterpark. “Er komen 300 bomen en 75.000 bloemen en struiken, daar kunnen zo’n dertig vogel- en insectensoorten in leven. We faciliteren ze ook want er komen kleine gaatjes in het gebouw en we installeren vleermuis- en bijenkasten.”

#### **Materiaal**

Met zo’n groot gebouw heb je beton nodig. “Een deel is wel circulair,” aldus de woordvoerder. “Met dit project willen vooral bijdragen aan het opnemen van CO2, produceren van O2, het verminderen van hittestress en het voorkomen van wateroverlast. Wonderwoods kan 150.000 liter water opnemen. Er is een volautomatisch irrigatiesysteem, dat is gekoppeld aan een weerstation en het heeft een sensor, waardoor plantenbakken zichzelf legen op het juiste moment om vervolgens weer water op te vangen."

> ### Er was veel animo voor de abseileropleiding

#### **Abseilers**

Maar hoe onderhoud je zoveel planten, vooral op de verticale stukken? “Dat is wel een bijzonder verhaal. Het groen wordt verzorgd door de Koninklijke van Ginkelgroep, daar zit ook een onderhoudscontract van 25 jaar bij. Van Ginkel heeft personeel gevraagd of ze het leuk vonden om een opleiding tot abseiler te volgen en daar was veel animo voor. Zo gaan ze dat dus oplossen. Op de artist impression zie je hoe het er over vijf jaar uitziet ongeveer, het groen moet natuurlijk nog wel een beetje groeien. Het gebouw in Milaan is uit 2016, als je het nu ziet, is het prachtig groen.” Toch zijn de hoveniers al geruime tijd bezig. “Van de Berk boomkwekers is vier jaar terug al begonnen bomen voor ons te kweken in zogenaamde air-pots. Dat zijn een soort netten waarin ze leren zo efficiënt mogelijk te groeien. De wortels moeten als het ware leren niet door de netten heen te groeien, want zoveel grond heb je op gebouwen niet natuurlijk. Bovendien hebben we dan, op het moment dat ze geplaatst moeten worden, al heel behoorlijke bomen."

Inmiddels hebben zich al de eerste gegadigden aangediend voor de kantoorruimte. “Spaces en Eurail komen in ieder geval naar Wonderwoods en we zijn met veel partijen in gesprek. Ook zijn de woningen allemaal al verkocht op een enkel penthouse na. De huurwoningen komen binnenkort op de markt via ASR DCRF woonfonds. Het museum wordt ook iets heel bijzonders waarbij op een hele vernieuwende manier kunst getoond zal worden." Kortom Wonderwoods is komend jaar een bezoekje waard.

Een hectare groen op Wonderwoods

Wonen in een stedelijk bos

“Ik heb bij het Rijksvastgoedbedrijf een programma opgezet voor circulair bouwen,” vertelt Ririassa. “Ons motto daarbij is learning by doing. Dus gewoon beginnen en leren van onze ervaringen. Zo versnellen we de transitie. Vier jaar geleden vroegen we ons af: Wat houdt circulair bouwen eigenlijk in?' Maar in vier jaar hebben we al heel veel stappen gemaakt. HNN zie ik als learning by doing in het groot, daarbij gaat het om de stappen, die wij maken, maar ook de stappen van alle andere organisaties.”&nbsp;

> ### HNN is learning by doing in het groot

Voor programmamanager Ririassa gaat het daarbij om het samen doen en van elkaar leren. “We kunnen wel allemaal onafhankelijk van elkaar telkens opnieuw het wiel uitvinden, maar daarmee schieten we niks op. Daar hebben we de tijd en de mensen niet voor. Ik zie mooie samenwerkingen ontstaan, het is geven en nemen voor alle partijen en dat brengt ons uiteindelijk steeds verder.”

#### **Dezelfde taal spreken**

De negen indicatoren in Het Nieuwe Normaal zijn onmisbaar bij deze samenwerkingen, ziet Ririassa. “Deze punten zorgen ervoor, dat partijen elkaar begrijpen, dezelfde taal spreken. Dat, als wij een uitvraag doen, we weten: de markt kan dit aan. Ik zie het als een treintje. Als je hem aan het rollen brengt, dan dendert hij voort. Er haken steeds meer partijen aan. Misschien zou je het zelfs wel als een exponentiële groei kunnen zien.”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/crystalririassa-2525-0614272-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

De negen indicatoren zijn een streven, daarom is het belangrijk om gewoon te beginnen en niet te wachten tot alles perfect is. “Als je bij een project aan vijf prestaties kunt voldoen, is dat beter dan geen, dus dat is een mooi begin. Dat is wat wij bedoelen met learning by doing, gewoon beginnen met wat je kunt. Daar leer je dan van en een volgende keer kun je dan aan de slag met zes, zeven of zelfs meer indicatoren. Dat noem ik het leertreintje. Dat wordt een mix van kwantitatieve eisen en kwalitatieve eisen. Nieuwe eisen nemen we soms mee of kwalitatief, dat we vragen om een plan voor losmaakbaarheid bijvoorbeeld.” Ririassa herkent ook wel de geluiden die ze uit de markt hoort: dat het soms best lastig is om projecten te waarderen binnen de negen indicatoren. “Dus daar moeten we werk van maken.” Maar ook hier geldt wat haar betreft learning by doing. “Probeer het gewoon zo goed mogelijk te doen.”

#### **Belangrijke rol als grote opdrachtgever**

Het Rijksvastgoedbedrijf heeft op dit moment al zo’n 120 projecten waarbij circulariteit een grote rol speelt. “Kanttekening daarbij is wel dat nog niet alles circulair kan. Zo is biobased bouwen een relatief nieuw thema, dus de oudere gebouwen voldoen daar uiteraard meestal niet aan. Wel hebben we op basis van ons programma bij het Rijksvastgoedbedrijf en HNN minimumeisen voor projecten opgesteld. Als we dan merken dat dat vrij gemakkelijk te realiseren is dan schroeven we de eisen voor een volgend project op. Dit past bij onze rol als grote opdrachtgever in de bouw, vinden wij. Dat wij laten zien: ‘wij menen het serieus, bereid je maar voor.’ Het is voor marktpartijen ook belangrijk dat zij zien dat het ons menens is. Zij moeten investeren om aan de eisen van HNN te voldoen, dan moeten ze ook weten dat er sprake is van continuïteit.”

> ### Het is belangrijk dat marktpartijen zien dat het menens is

Het RVB ziet ook zeker toekomst in het samenwerken met marktpartijen. “Dat we samen het proces ingaan en zien waar we tegenaan lopen, dat is voor beide partijen waardevol, denk ik,” aldus Ririassa. “Een mooi voorbeeld is het project ‘De Nieuwe Post’ in Arnhem dat we samen met Heijmans volgens HNN standaarden gaan realiseren.” Lees hier meer over [verderop in dit magazine](/posts/de-circulariteitslat-voor-de-nieuwe-post-ligt-hoog).

#### **Routekaart**

Het Nieuwe Normaal is bij het Rijksvastgoed bedrijf verwerkt in hun <a target="_blank" rel="noopener" href="https://www.rijksvastgoedbedrijf.nl/onderwerpen/routekaart-verduurzaming">Routekaart Gebouwaanpak Verduurzamen Vastgoed</a>. Dit is een routekaart naar 2050 en bevat vier thema’s: Circulair en biobased, natuurinclusief, energiezuinig en hernieuwbaar en het klimaatadaptief bouwen. “Dit een openbaar programma,” legt Ririassa uit. Wij delen als Rijksvastgoedbedrijf daar alle informatie openbaar, zodat anderen kunnen meeprofiteren van wat wij ontwikkeld hebben en van wat wij geleerd hebben. Dat geldt zowel voor opdrachtnemers als opdrachtgevers. Zo houden we met elkaar de trein rijdende en kan iedereen erop springen die dat wil.”

Crystal Ririassa van Rijksvastgoedbedrijf over HNN

'Als de trein eenmaal rolt, dendert hij voort'

Remco Keijser van Volker Wessels weet daar inmiddels alles van. “In Zeeland hebben we een stuk industriespoor gebouwd van hergebruikte materialen. Daar rijden treinen maar veertig kilometer per uur in plaats van 120 tot zelfs 160. Dan kunnen er natuurlijk heel andere eisen gelden. Wij hebben op uitnodiging van ProRail gereageerd op de aanbesteding in 2020. Deze aanbesteding was anders dan gebruikelijk. Het plan van aanpak telde heel zwaar mee. Dat is ook logisch, spoormensen zijn enorm van de veiligheid; er waren dus best wat interne heilige huisjes omver te werpen. Het ging daarom niet zozeer om de laagste prijs maar om het beste plan. Uiteindelijk kwamen wij als beste uit de bus.”

#### **Vanuit de woonkamer**

Het was een rare tijd waarin de plannen vorm kregen en de uitvoering plaatsvond, want corona deed zijn intrede, dus bijna alle overleggen moesten online. “Achteraf gezien heeft het denk ik juist geholpen,” aldus Keijser. “We kwamen als het ware allemaal bij elkaar thuis, grenzen vielen weg en er stond een enorm gevoel van samen iets willen bereiken. We hadden een prachtig gezamenlijk doel en spraken onze ambities duidelijk naar elkaar uit.”

<img src="/uploads/afbeelding3.jpg" width="3840" height="2561" />

Het hergebruik van het spoor leidt tot een enorme levensduurverlenging van zowel bielzen en wissels als rails. Je hebt hoofdbanen, die intensief gebruikt worden, daar moet het materiaal om de dertig of veertig jaar vervangen worden. Maar andere terreinen worden veel minder intensief gebruikt, denk aan rangeerterreinen, opstelplaatsen voor de nacht, havengebieden of eigen aansluitingen voor industriegebieden waar soms maar één keer per week een trein komt. Bovendien rijden de treinen daar veel langzamer. Dus het materiaal dat uit de hoofdbaan vrijkomt, is daarvoor nog prima geschikt. “We hebben in de haven van Rotterdam zelfs een spoorstaaf gevonden met een watermerk uit 1915,” lacht Keijser.&nbsp;

#### **Professionalisering**

Na het stuk spoor in Zeeland kwam het hergebruik van de sporen in sneltreinvaart op. “Op veel terreinen die we vernieuwen, is het nu zelfs al gebruikelijk. Het is nu zaak om een goede infrastructuur op te bouwen voor tweedehands materialen. Maar ook dat gaat de goede kant op: je ziet een snelle professionalisering van tweedehands materiaalbedrijven. Eigenlijk was het gewoon een kwestie van er ‘even’ inkomen, maar de afgelopen twee jaar is men al snel met dit fenomeen vertrouwd geraakt. Inmiddels krijgen we zelfs schaarste in tweedehands spullen.”

<img src="/uploads/afbeelding2.jpg" width="3840" height="2561" />

> ### Het nieuwe normaal kan de rail-infra verder brengen

Een belangrijke stap is nu om de hoofdbanen circulair te maken. “Dat is spannender dan industriesporen. Maar het is nu zaak om het zo aan te leggen, dat alles weer demontabel is. Dus dat de dwarsliggers en het staal van elkaar gescheiden kunnen worden,” legt Keijser uit. “Zo kan Het Nieuwe Normaal ook de rail-infra verder brengen.” Overigens zijn alleen de betonnen dwarsliggers herbruikbaar. De heel oude, houten dwarsliggers zijn vaak nog verrassend goed; er zijn vast nog heel wat mensen die ze in de tuin hebben liggen als afrastering, dat was in jaren zeventig erg in de mode. Helaas mogen deze alleen niet hergebruikt worden vanwege een bepaalde olie waarmee ze ooit behandeld zijn en die nu verboden is.&nbsp;

Keijser is blij met de ontwikkelingen in hergebruik van materialen: “Reizen met de trein is natuurlijk op zich al een erg duurzame optie, maar dat betekent niet dat we stil moeten zitten. Als we het spoor ook nog zoveel mogelijk circulair maken, hebben we dubbel winst.”

*Fotografie: Stefan Verkerk*

Stadsblad Magazine editie 4