
#

De Werkconferentie waar ik het over heb, organiseerden we met vijf andere platformorganisaties. Elders in deze uitgave vind je er een uitgebreid verslag van. Waardevol om met hen structureel onze werkzaamheden gaan afstemmen, zal de verdere verspreiding van Het Nieuwe Normaal alleen maar ten goede komen.

> #### We liggen op koers om voor het einde van het jaar de 1.0 versie te presenteren

Daarover gesproken, Het Nieuwe Normaal speelt daarin ook een grote rol. Het Nieuwe Normaal Gebouw heeft inmiddels een 0,5 versie gekregen. We liggen op koers om voor het einde van het jaar de 1.0 versie te presenteren. Ook dat gaat bijdragen aan een circulaire bouweconomie.

Dit is alweer de tweede uitgave van ons digitale magazine. De eerste editie kwam net voor de kerst uit. We hebben op die eerste editie de nodige positieve reacties gehad. Dat is fijn! Laat vooral weten van je ervan vindt. Ook als je suggesties hebt voor leuke verhalen. Alles is welkom.

Voor nu wens ik je in elk geval heel veel leesplezier.

Rutger Büch

Gemeentesecretaris Cirkelstad


Voorwoord

Vraag naar wat circulariteit voor het tweetal in het algemeen en voor de multidisciplinaire organisatie Volantis in het bijzonder betekent, en door het antwoord dat daarop volgt ben je een stiefkwartier verder. Volantis herbergt ingenieurs, architecten en adviseurs en heeft de focus op industrie, zorg, scholen en woningcorporaties. “Bij al de dingen die we doen kijken we naar hoe dat zich verhoudt met circulariteit”, vertelt Van de Westerlo.

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17275-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

“Parametrisch ontwerp is zo’n mooi woord, dus als je aan de ene knop draait, wat doet dat dan aan de andere kant? Bijvoorbeeld als ik veel circulaire materialen wil gebruiken, dan doet dat ook wat met mijn brandveiligheid of mijn akoestisch vermogen. In het DNA van Volantis zit dat wij over die aspecten nadenken en daar vervolgens het maximale uithalen.” Jeroen Verberne knikt: “Bij alle projecten en in alle kennisgebieden zorgen we er eigenlijk voor dat circulariteit altijd een eerste uitgangspunt is. In alle offertes die hier de deur uitgaan, zit ook een belofte over duurzaamheid. Dat betekent dat we een antwoord geven op de vraag die de opdrachtgever stelt, maar we proberen ook te verrassen. Door aan te geven; ‘hier vraagt u niet om, maar dit is er ook mogelijk’. Zo proberen we toch ook dat circulaire verhaal onder de aandacht te brengen.”

> #### 'Het was mijn frustratie dat circulariteit niet in getallen was uitgedrukt'

Het is volgens het tweetal ook dé manier om circulariteit een stap verder te brengen. Maar tegelijkertijd weten ze ook dat er meer nodig is. Zo schreef Verberne al in 2016 in zijn afstudeerscriptie over de noodzaak voor circulariteitsindicatoren om circulariteit meetbaar te maken. En toen hij nog bij Cooper8 werkte, stond hij aan de basis van Het Nieuwe Normaal. “Het was mijn frustratie”, blikt hij terug, “dat circulariteit niet in getallen was uitgedrukt. Van origine ben ik constructeur en ik snap gewoon niet dat je iets niet in getallen kunt uitdrukken. Toen ik destijds over circulariteit 164 definities las zonder één getal, werd ik als constructeur en wiskundige wel heel erg onrustig. Dat leidde uiteindelijk tot de Building Circularity Index (BCI). En het vervolg daarvan is dus Het Nieuwe Normaal. Want veel kenmerken daarin zijn immers o.a. afkomstig van de BCI.”&nbsp;

<img width="3840" height="2983" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17131-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Kracht**

Over de kracht van Het Nieuwe Normaal zegt Van de Westerlo dat circulariteit niet in één getal wordt uitgedrukt. Het legt juist meerdere aspecten langs de meetlat zonder daar een waardeoordeel aan te geven. Daarmee doelt hij op de negen indicatoren die Het Nieuwe Normaal telt. Zelf is het nu betrokken bij de doorontwikkeling van de indicator toxiciteit. Van de negen indicatoren vindt Verberne deze indicator misschien wel het lastigst. “Dat komt omdat er een bepaalde scheikundigheid en complexiteit op moleculair niveau inzit. Dat staat wat ver af van mensen die in de bouwwereld zitten, en dus van mijzelf. Niet zo zeer omdat ze niet nadenken over stoffen of stofjes, maar mogelijk wel op wat de impact daarvan is op mensen en het milieu. Dat maakt de indicator inderdaad lastig.”&nbsp;

> #### 'Het is belangrijk dat we materialen gebruiken die geen schadelijke stoffen in zich hebben'

Tegelijkertijd benadrukken beiden dat het volstrekt logisch is dat toxiciteit als indicator in Het Nieuwe Normaal is gekomen. “Het is belangrijk dat we materialen gebruiken die geen schadelijke stoffen in zich hebben en die we dus ook weer aan het einde van de levensduur volwaardig kunnen hergebruiken”, aldus Van de Westerlo.&nbsp;

**Miljoenen stoffen**

Dat is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Immers, de kennis over de toxiciteit van materialen is nog lang niet compleet. Verberne: “Volgens deskundigen zijn er iets van zes miljoen verschillende stoffen die mogelijk iets kunnen doen. Kortom, dat geeft gelijk wel de complexiteit van toxiciteit aan.” Dat het lastig is staat dus buiten kijf. Maar dat je het wel moet doen ook. Van de Westerlo geeft de nieuwbouw van het stadskantoor in Venlo als voorbeeld. “Het moest een honderd procent cradle to cradle, lees circulair, gebouw zijn. We zijn toen niet alleen gaan kijken naar wat voor circulaire materialen we kunnen toepassen, maar vooral ook waarom doen we dit? We doen het voor de mens. We bouwen voor de gebruiker van het gebouw. Als je dat als uitgangspunt hebt, dan kun je geen materialen gebruiken die ervoor zorgen dat de gebruiker er ziek van wordt of minder productief is. Daar moet je dus over nadenken.”&nbsp;

> #### 'Uiteindelijk gaat het erom dat iedereen dezelfde taal spreekt'

Het voorbeeld dat Van de Westerlo aangeeft dateert alweer van 2007. Met de kennis van toen is er een gezond gebouw gerealiseerd. Inmiddels is er ook meer kennis over het belang van een gezond gebouw op de gebruiker of bewoner gekomen. En uiteraard ook over toxiciteit. Verberne: “Je hebt ecologische toxiciteit en humane toxiciteit. In het eerste geval gaat om materiaal dat niet vervuilend is voor moeder aarde. Bij humane toxiciteit gaat het om materialen waarvan deeltjes in onze longen terecht kunnen komen en ons ziek maken.” Ook die wetenschap roept de nodige vragen op. Immers, moet er een norm komen op zowel ecologisch als humaan? “Die zoektocht gaan we de komende maanden doen. Uiteindelijk gaat het erom dat iedereen dezelfde taal spreekt. Dat je weet dat iets ecologisch of humaan is en je weet waar je op moet letten.”

**Projectevaluaties**

Uiteindelijk gaat het er ook om dat je toxiciteit in de projectevaluaties voor Het Nieuwe Normaal meeneemt. “Er moet meer data komen waardoor je het kunt beoordelen. Maar dat betekent”, voegt Van der Westerlo er in één adem aan toe, “dat we meer data nodig hebben.” Verberne: “We hebben ook de markt nodig om dit te structureren en hier een bepaalde visie op te ontwikkelen.” Van der Westerlo vult aan: “Terugkomend op het stadskantoor in Venlo: we hebben toen aan leveranciers gevraagd of ze wisten welke stoffen er in hun product zitten. Ik stond er versteld van dat maar weinig partijen daar antwoord op gaven. Ik weet bijna zeker dat het merendeel het gewoon niet wist. Hoewel we inmiddels dik een decennia verder zijn, is daar volgens mij ook nu nog sprake van het maken een flinke slag. De markt is als het gaat om circulariteit inmiddels wel al stukken verder. Maar als het gaat om toxiciteit moeten ze nog heel veel stappen zetten. Ik ben wel blij dat er nu steeds meer aandacht voor is.” &nbsp;

<img width="3840" height="2337" src="/uploads/b-vdwesterlo-j-verberne-ar17245-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'De markt is als het gaat om circulariteit inmiddels wel al stukken verder. Maar als het gaat om toxiciteit moeten ze nog heel veel stappen zetten'

Beginnen is volgens Van de Westerlo dan ook belangrijker dan perfect zijn. “Dat geldt ook voor de indicator toxiciteit en misschien wel voor het hele Het Nieuwe Normaal. Het is nog niet perfect want we weten nog niet wat een tien is. Maar we weten wel dat we moeten beginnen en dat we deze richting op moeten.” Verberne is het met hem eens. “Ik denk dat Het Nieuwe Normaal altijd in ontwikkeling is. Telkens zijn er nieuwe inzichten die weer in een volgende versie een plek moeten krijgen. En in die doorontwikkeling leggen we elke keer de lat een stukje hoger.”

Bas van de Westerlo en Jeroen Verberne

‘Beginnen is beter dan perfect zijn’ 

---

Van Dorland zit bij het ingenieursbureau dagelijks midden in het proces van aanbestedingen en tenders. Circulariteit is, zoals hij het noemt, de afgelopen tien jaar in zijn werk geslopen. Bij Buro Boot is dat in eerste instantie begonnen bij gebouwen. “We hebben toen gezegd ‘we slopen geen gebouwen meer, maar gaan ze zoveel mogelijk circulair hergebruiken. En ook in de infra maken we stappen’.”&nbsp;

Hij zag zijn schoonvader van oude materialen afkomstig van een fabriek een varkensschuur bouwen. “Iets wat wij nu met zijn allen uitvinden, doet hij dus al dertig jaar. Daar zit ook een stukje zuinigheid in. Waarom gooi je dingen weg als je ze nog kunt gebruiken? Bij circulariteit zie je dat men er stapje voor stapje steeds enthousiaster over wordt.”

> #### “In infra komt steeds meer het bewustzijn dat hergebruik van materialen een antwoord is op materiaalschaarste”

Dat ziet hij ook op zijn werkterrein gebeuren, de infrastructuur. “In infra komt steeds meer het bewustzijn dat hergebruik van materialen een antwoord is op materiaalschaarste.” Hij geeft als voorbeeld de provincie Limburg. Daar is men bezig met het maken van een plan om teerhoudend te reinigen en het teervrije materiaal opnieuw te gebruiken. “Met uiteindelijk als doel”, verduidelijkt hij, “dat als de asfaltconstructie aan het einde van de levensduur is hergebruik mogelijk is omdat het materiaal schoon is.

<img src="/uploads/h-vandorland-ar16326-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

De weg is daarmee een soort hub waar je materialen opslaat. En als je een keer een nieuwe weg aanlegt, kun je hem opbreken en ergens anders neerleggen. Maar dan moet het materiaal wel schoon zijn. ” In het geval van de provincie Limburg, die dus vanuit de circulariteitsgedachte in de toekomst schone wegen wil hebben, is dat een&nbsp; grootschalige aanpak. Het kan volgens Van Dorland ook een stuk kleinschaliger. “Door bijvoorbeeld de reflectorpaaltjes langs de wegen her te gebruiken. Of een systeem te verzinnen om de vangrails die er zijn niet weg te gooien maar ook weer elders te gebruiken. Het leuke van dit soort relatief kleine projecten is dat je er mensen heel gemakkelijk enthousiast voor kunt maken. Je gaat het gewoon doen en je hebt een succesverhaal. En vaak kun je hiermee een lobby op gang brengen om ook de grotere eenheden aan te pakken.”&nbsp;

**Goede kant op**

Overigens gaat het over de kennis van vrijkomende reststromen uit infrastructurele projecten volgens Van Dorland wel de goede kant op. “Sterker, bij elk project in de infrastructuur hoort een goede inventarisatie. Je hebt bijvoorbeeld al een bestekpost opbreken klinkers of een bestekpost opbreken straatzand. Dus we zijn in de sector al gewend om grote hoeveelheden materialen op te nemen voor hergebruik. Dat is niks nieuws. Alleen nu is het van ‘we hebben die materialen en wat kunnen we er op een bepaald moment mee’.”

> #### "Materialen kunnen van het ene naar het volgende project worden gebracht. Zie het als een groot materialendepot”&nbsp;

Daarbij is een goede inventarisatie van belang. Als het gaat om te slopen gebouwen brengt Buro BOOT alle materialen al gecodeerd in kaart. Het ingenieursbureau ontsluit deze informatie via een website. “Architecten kunnen dan zo zien welke materialen er zijn en waar ze mee kunnen werken. Deze werkwijze”, voegt hij eraan toe, “passen we nu ook in de infra toe.” Zo brengt Buro BOOT voor bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam onder meer lantarenpalen maar ook straatstenen met behulp van GIS in kaart. “Op die manier ontstaat er een interne marktplaats zodat opdrachtgevers precies weten wat ze hebben en waar het staat of ligt. Materialen kunnen van het ene naar het volgende project worden gebracht. Je maakt daarmee een soort hub van materialen die nog in gebruik zijn. Zie het als een groot materialendepot.”&nbsp;

<img src="/uploads/h-vandorland-ar16374-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

**Grotere vlucht**

Van Dorland verwacht dat interne paspoorten de komende tijd wel een grotere vlucht nemen. Zeker wanneer overheden meer budget voor circulariteit vrijmaken. “Dan kunnen we ook met elkaar goede randvoorwaarden voor circulariteit opstellen. En ik zeg niet dat die hub het gat in de markt is ofzo. Het is een methode die we vanuit de bouw toepassen en we ook in de infrastructuur hard nodig hebben.”

> #### “Met elkaar bespreken welke ambities er zijn op het gebied van duurzaamheid, en daar hoort circulariteit ook bij"

Bovendien pleit hij ervoor om bij elk infraproject ook een duurzaamheids ambitiesessie te organiseren. “Met elkaar bespreken welke ambities er zijn op het gebied van duurzaamheid, en daar hoort circulariteit ook bij. Vervolgens maak je keuzes op het gebied van het toepassen van biobased materialen of hergebruikte materialen. Ook zorgen we ervoor dat er losmaakbaar aangelegd wordt. Daar koppel je dan een kostenraming aan die je gedurende de uitvoering indien nodig nog kunt bijsturen.&nbsp;

**Indicator**

In zijn ogen kan ook Het Nieuwe Normaal van Cirkelstad daarbij helpen. Uiteindelijk gaat de indicator omgang afval over het weer in gebruiknemen van reststromen. “Dat betekent enerzijds een stukje bewustwording. Anderzijds is het ook belangrijk om infraprojecten te evalueren. Zo kan de overheid eveneens leren om het bij een volgend project weer anders te doen en de eisen voor circulariteit hoger maken. Maar ook zo’n aanpak met een duurzaamheidssessie blijft heel dichtbij hoe Het Nieuwe Normaal werkt. Bij Het Nieuwe Normaal gaat het ook over bepalen wat je ambitieniveau op de verschillende indicatoren is.”&nbsp;

> #### "Ik denk ook dat in de infra circulariteit niet altijd het belangrijkste speerpunt is"

Op de vraag waar circulariteit in de infrastructuur op een schaal van één tot tien staat, valt Van Dorland even stil. Dan zegt hij na een korte overpeinzing: “Ik denk dat we op dertig procent zitten. Maar ik denk ook dat in de infra circulariteit niet altijd het belangrijkste speerpunt is. Door te zorgen voor een fijnere leefomgeving is misschien wel net zo belangrijk. Dus dat bijvoorbeeld beestjes kunnen overleven en er voldoende duurzame opvang van water mogelijk is.”&nbsp;

**Waardevolle structuren**

Circulariteit is in zijn ogen ook zorgvuldig omgaan met de openbare ruimte en de waardevolle structuren die er zijn. “Wat ik er mee wil zeggen is dat wat je kan behouden en wat ook voor de toekomst waardevol is, je in de plannen moet inpassen. En weet je”, voegt hij er nuchter aan toe, “we moeten gewoon zuinig zijn op de spullen die we hebben. We zijn zulke verkwisters. Gelukkig zijn onze kinderen al wat aan het veranderen. Het klinkt misschien een beetje gek, maar als je gewoon elke week je schoenen poetst, gaan ze wel een jaar of misschien wel langer mee.”

Herman van Dorland

‘Budget vrijmaken in infra voor circulariteit’ 

Ze is alweer anderhalf jaar bij TranCiBo aan de slag. Het onderzoeksprogramma van de TU Delft en Vrije Universiteit helpt de bouwsector om circulariteit in de dagelijkse praktijk te implementeren. Maar ook voor ze als onderzoeker bij TranCiBo ging werken, was Eikelenboom al met circulariteit bezig. “Het is een interessant onderwerp met heel veel potentie. Natuurlijk als het gaat om het oplossen van de klimaatproblemen, maar ook de manier om met materiaalschaarste om te gaan en door met een systeemperspectief naar de bouwopgave te kijken.

Voor haar promotie aan de Universiteit Groningen heeft ze onderzoek gedaan naar circulaire bouw bij woningcorporaties. “Daarbij ging het vooral over het betrekken van bewoners bij circulariteit. In de praktijk zijn bewoners van huurwoningen in het dagelijks leven al best wel veel met circulariteit bezit. Denk aan hergebruik via een tweedehandswinkel of het delen van spullen met elkaar. Wat je zag is dat als je ze uitlegt wat circulariteit inhoudt, mensen best wel enthousiast zijn.”

> #### 'Wat circulariteit wel uniek maakt, is dat het een verandering van de gehele organisatie vergt'

Dat enthousiasme kenmerkt volgens haar iedereen die met circulariteit in aanraking komt. “Je komt eigenlijk ook nauwelijks onwil tegen. Wat circulariteit wel uniek maakt, is dat het een verandering van de gehele organisatie vergt. Dat maakt het implementeren van circulariteit extra uitdagend.”

<img width="1440" height="2160" srcset="/uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg [object Blob]w, /uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito-2x.jpg 2880w" src="/uploads/m-eijkelenboom-ar17472-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Interventies

Om circulariteit beter in de organisatie te realiseren, heeft Eikelenboom voor TranCiBo een reeks interventies opgesteld. “We hebben daarvoor eerst gekeken naar waar organisaties tegenaanlopen en vervolgens wat daarvoor de oplossing is.” Dat heeft zich vertaald in interventies op verschillende niveaus. Als eerste noemt ze strategische interventies. “Dus: wat kun je op strategisch niveau doen waardoor circulariteit beter landt binnen je organisatie. Dat kan”, verduidelijk ze, “bijvoorbeeld het uitstippelen van een circulaire strategie zijn, maar ook het opstellen van een leerstrategie. Vaak zie je dat een organisatie veel circulaire projecten heeft maar dat ze weinig doen om de geleerde lessen te delen.” Eikelenboom ziet verschillende organisaties die daarmee nu wel aan de gang gaan. “De gemeente Amsterdam heeft de leerstrategie ‘leren door te doen’ voor circulariteit opgezet. Daarmee wil ze concreet de leervragen van verschillende afdelingen in de organisatie koppelen aan concrete experimenten. Op strategisch niveau is dat een interventie.”

> #### 'De gemeente Amsterdam heeft de leerstrategie ‘leren door te doen’ voor circulariteit opgezet'

Verder zijn er interventies op structureel niveau. Dus: hoe kan je via bestaande en nieuwe structuren zorgen dat circulariteit overal in de organisatie terechtkomt? Als voorbeeld van zo’n structuur noemt zij een intern platform voor kennisdeling. In de praktijk blijkt echter dat dat soort platforms er dan wel zijn, maar dat men daar onvoldoende gebruik van maakt. “Medewerkers hebben dan het idee ‘het is voor mij niet relevant.’ Het werkt wel als je management of experts betrekt bij het ontwikkelen van deze platforms. Of om er met een community of practice een netwerk omheen te creëren.”

##### Relaties

Wat volgens haar nogal eens wordt vergeten, is dat het ook erg gaat om de relaties tussen medewerkers in zo’n organisatie. “Ook daar hebben we interventies voor. Zoals het ondersteunen van circulaire ambassadeurs die in de organisatie actief zijn en deze een bepaalde positie te geven.” In haar visie zijn twee soorten ambassadeurs van cruciaal belang. De ene groep bestaat uit enthousiastelingen die circulariteit binnen een project trekken. “Zij zijn superbelangrijk want vaak valt of staat het succes daarmee.” De andere groep ambassadeurs zijn mensen die binnen een organisatie de belemmeringen voor circulariteit boven tafel halen. “Deze groep ziet dan dat ergens iets vastloopt en zet mensen rond de tafel om er een oplossing voor te zoeken. Ook die individuen zijn binnen een organisatie heel erg belangrijk.”&nbsp;

> #### 'Als een organisatie bewustwording wil creëren heeft het andere interventies nodig dan wanneer het circulariteit wil integreren'

Kortom, Eikelenboom heeft strategische, structurele, relationele interventies en verschillende tools om in projecten en organisaties te gebruiken inzichtelijk gemaakt. Vervolgens is het aan de organisatie zelf om te kijken welke interventies zij toepassen. “We brengen er geen prioritering in aan. Het ligt echt aan de uitdagingen die de organisatie ondervindt. Als een organisatie bewustwording wil creëren heeft het andere interventies nodig dan wanneer het circulariteit wil integreren.”

<img width="2880" height="2092" src="/uploads/m-eijkelenboom-ar17593-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

###### Ontwikkeltraject

Uit ervaring ziet ze dat zo’n beetje elke organisatie ongeveer hetzelfde ontwikkeltraject doorloopt. “Het begint natuurlijk met bewustwording en het maken van een strategie. Wat betekent circulariteit voor ons? Waar gaan we heen? Dan komen de praktische vragen. Wat zijn nou tactische handvaten die we mensen kunnen geven om met circulariteit te werken? Men bouwt netwerken op. Een minderheid binnen de organisatie gaat met circulariteit aan de slag. Via die minderheid moet men naar een meerderheid om circulariteit in de organisatie vast te klinken.”

> #### 'Ik denk dat we nu op een moment staan dat het niet langer de vraag is ‘óf ik het ga doen?’, maar vooral ‘hoe gaan we het nu doen?'

Met die bewustwording waarmee het dus allemaal begint, zit het in haar ogen wel goed. “Ik denk dat we nu op een moment staan dat het niet langer de vraag is ‘óf ik het ga doen?’, maar vooral ‘hoe gaan we het nu doen?” En juist bij het beantwoorden van die ‘hoe-vraag’ kan het door TranCibo opgestelde werkboek helpen. Hierin staan alle interventies opgeschreven. Eikelenboom benadrukt dat het hier vooral gaat om een levend werkboek. “Het idee is dat organisaties die het werkboek gebruiken ook aangeven wat wel of wat niet werkt. Dus: we willen het werkboek telkens aan de hand van de ervaringen van gebruikers aanpassen. Bovendien zijn we bezig met het maken van een toolbox waarmee organisaties straks gemakkelijker een interventie kunnen vinden die hen kan helpen.”

Manon Eikelenboom

De stip op de horizon is voor Manon Eikelenboom wel helder

Circulariteit vergt een verandering van de hele organisatie

Met de CityDeal Circulair en Conceptueel Bouwen leveren de deelnemers een bijdrage aan de transitie naar een circulaire bouweconomie met de focus op de woningbouwopgave. De CityDeal is inmiddels door meer dan 100 partijen uit de keten ondertekend: variërend van Rijksoverheid tot provincies tot gemeenten, kennisinstellingen, woningcorporaties, ontwikkelaars, brancheorganisaties en industriële bouwers. Aan het meedoen aan de CityDeal kleven wel een paar voorwaarden. Zo moeten gemeenten een gebied aanwijzen waar minimaal vijftig circulaire en conceptuele woningen moeten komen. En men moet Het Nieuwe Normaal onderschrijven. Gerjan de Werk: “Het Nieuwe Normaal is voor de CityDeal de taal die we voor circulair bouwen gebruiken. En daarmee dus voor alle partners die de deal hebben ondertekend. Daar houden we ze ook aan."&nbsp;

> #### 'Het Nieuwe Normaal is voor de CityDeal de taal die we voor circulair bouwen gebruiken'

Hij vervolgt: "Als je het hebt over duurzaam bouwen, dan hebben we er dertig tot veertig jaar over gedaan om het concreet te maken. En uiteindelijk hebben we nog steeds geen heldere definities met KPI’s. Er zijn nog heel veel partijen die er anders instaan, anders meten en anders sturen. Dat is voor de markt heel onhandig. Bij de CityDeal”, voegt hij er aan toe, “hebben we gezegd, er ligt Het Nieuwe Normaal met alle KPI’s die erbij horen en die gebruiken wij als taal. Dat betekent voordelen voor de bouwketen. Want dan kunnen we echt samen de schouders zetten onder bouwen met minimale milieu-impact. We gebruiken immers allemaal dezelfde grootheden en eenheden.”

<img src="/uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="1440" height="2160" srcset="/uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg [object Blob]w, /uploads/gj-vdwerk-ar17391-1-hiresmax-srgb-ardito-2x.jpg 2880w" />

**Maximaal scoren**

Hoe de opdrachtgevers daar uiteindelijk in de praktijk mee omgaan is verschillend. “Het kan betekenen dat ze hun ketenpartners vragen wat zij kunnen doen om maximaal te scoren op de verschillende KPI’s van het Het Nieuwe Normaal. Maar je ziet ook gemeenten of andere opdrachtgevers die een of meerdere thema’s uit Het Nieuwe Normaal kiezen. Ze geven dan aan dat ze die indicatoren als selectiecriteria in een aanbesteding of tender gebruiken.” De Werk constateert ook dat partijen al gerealiseerde projecten langs de meetlat van Het Nieuwe Normaal leggen. “Dat doen ze om te zien waar ze staan. Zo ontstaat er een nulmeting. Dat maakt bijvoorbeeld ook zichtbaar wat er in het eigen proces moet veranderen om circulair bouwen de nieuwe standaard te maken.”

> #### 'Circulair bouwen en ontwerpen gaat heel erg over op het goede moment de goede vragen stellen en de data te hebben om (bij) te kunnen sturen'

Die projectevaluaties zijn uiteindelijk ook belangrijk om voor data te zorgen. “Circulair bouwen en ontwerpen gaat heel erg over op het goede moment de goede vragen stellen en de data te hebben om (bij) te kunnen sturen. Meten is weten. En op het moment dat je niet meer kunt sturen, weet je dat het niet goed is maar dat er ook niks meer valt te veranderen.” Dat komt volgens hem natuurlijk veel voor. “Zeker in het begin van deze transitie, waar me nu staan. En juist dat moet, maar leer ervan en verander iets in de organisatie, in de processen die nu de basis zijn van onze lineaire bouweconomie. Maak dus geen fouten voor niets.”

**Kinderschoenen**

Over een antwoord op de vraag waar circulair conceptueel bouwen nu staat, hoeft De Werk niet lang na te denken. “Wanneer je naar de praktijk kijkt, nog in de kinderschoenen. Als je echter naar organisaties kijkt en de mogelijkheden die daar zijn voor opschaling, zou het de komende tijd serieus hard kunnen gaan. Ik zie ook wel heel veel goede en mooie voorbeelden op het gebied van circulariteit. Waar we nu voor moeten gaan zorgen is dat het logisch wordt om die goede voorbeelden op te schalen.”&nbsp;

**Pilots**

Waar we volgens De Werk in elk geval van af moeten is het opzetten van pilots, zeker wanneer die een soort excuusprojecten zijn. “En dat zie ik best vaak gebeuren. Dan zeggen partijen ‘kijk we zijn er toch mee bezig?’ En daarmee schuiven ze de urgentie om hun bedrijfsprocessen aan te passen dus af. Ze kunnen namelijk wijzen naar een projectje dat ze hebben laten doen om iets te kunnen laten zien, dat leidt lekker af. Maar ze hebben er niets van geleerd. Ja, dat het veel moeite kostte en er veel anders was. Om circulair en conceptueel bouwen echt een stap verder te brengen moeten we stoppen met pilots om de pilots. Als je een pilot doet, bedenk dan eerst wat je in je organisatie wilt veranderen in je proces vanuit je ambitie, met een focus die bij je past. Bijvoorbeeld zo veel mogelijk biobased materialen, minimale uitstoot of zoveel mogelijk hergebruik. Dan ga je de pilot doen om te ontdekken wat je moet doen om die doelen te halen. Dan pas zet je een pilot goed in. Doe daarbij wel zo snel mogelijk een evaluatie op Het Nieuwe Normaal, dan kan je namelijk echt effectief (bij)sturen.”

> #### 'Om circulair en conceptueel bouwen echt een stap verder te brengen moeten we stoppen met pilots om de pilots'&nbsp;

De Werk benadrukt dat als het gaat om circulair conceptueel bouwen je vooral het goede gesprek moet voeren. “Het is belangrijk dat we het hebben over het realiseren van leefomgevingen waar we gezond en gelukkig kunnen wonen. Daar zegt toch niemand nee tegen? Maar: hoe gaan we dat dan doen? Als je gezondheid in je ontwikkeling mee wilt nemen, dan wil je geen bouw op een bouwplaats die belachelijk veel fijnstof uitstoot. Dan wil je ook geen zwaar verkeer, want voor je het weet ligt je kind eronder en is de straat naar de gallemiezen. Ook al die piepschuimkorreltjes in de sloot zijn behoorlijk schadelijk voor het milieu. Dus al die dingen wil je niet. Met industrieel circulair bouwen, gaat de bouw sneller, heb je minder tot geen CO2-uitstoot, geen bouwafval, en zet je gezondere en betere huizen neer. Dus je lost in één keer een hoop problemen op. Dat is het gesprek dat we moeten voeren.”

**Cirkelstad**

De basis van CityDeal Circulair en Conceptueel Bouwen ligt bij Cirkelstad. Koplopers van Cirkelstad doen mee binnen de CityDeal en laten aan het netwerk zien dat circulair en conceptueel bouwen al goed kan. “We versterken elkaar. Zo kunnen we de kennis en ervaring van Cirkelstad gebruiken om het instrumentarium en beleid te beïnvloeden. Door aan beleidsmakers te laten zien: ‘het kan wel, alleen moet je andere vragen stellen of andere regels opstellen’.”&nbsp;

De CityDeal is nu alweer ruim twee jaar onderweg. Dat lijkt lang maar is in de ogen van De Werk nog pas het begin. “De eerste fase stond in het teken van het op orde brengen van de basis en iedereen op gelijke vlieghoogte te brengen. De fase waarin we nu zitten is werken met circulair bouwen. Elke organisatie die in de CityDeal zit moet dit jaar een gebiedsontwikkeling of bouwproject laten evalueren op Het Nieuwe Normaal.”

<img src="/uploads/gj-vdwerk-ar17421-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="2880" height="4320" />

> #### 'Dit jaar staat in mijn ogen ook heel erg in het teken van verbinden'

En er volgt nog een stap en die heeft alles te maken met de woondeals die in elke regio van Nederland worden gesloten. “Daarmee spreken regio’s met het ministerie van Binnenlandse Zaken af hoeveel woningen ze met welke kwaliteit neerzetten. Dat stukje kwaliteit gaat over biobased bouwen, circulair bouwen en industrieel bouwen. We gaan een programma maken om al die regio’s te ondersteunen met het borgen van die kwaliteit. Beter bekend als ‘toekomstbestendig bouwen’. En daarin proberen we elke partij een logische rol te geven. Dus Cirkelstad krijgt daarin een rol, maar bijvoorbeeld ook Binnenlandse Zaken, het Expertteam Woningbouw, De Bouwcampus, het Netwerk Conceptueel Bouwen en nog tal van andere organisaties. We doen dit dus echt samen.” Dan na een korte stilte zegt hij: "Dit jaar staat in mijn ogen dan ook heel erg in het teken van verbinden. Bij een transitie horen chaos en veel verschillende losse initiatieven. Die fase kunnen we nu voorbij door de handen ineen te slaan en echt samen te werken. En geloof mij, er is veel te veel te doen om ook maar enige vorm van concurrentie te laten ontstaan.”

Gertjan de Werk

‘De transitie moeten we echt samen doen’

Annette Beerepoot van 3D Makers Zone kan het zich nog goed herinneren. In 2019 was het terrein in Almere waarop de aula stond verkocht: er kwamen woningen. “De constructie van de aula zag er nog goed uit en was pas 12 jaar oud. Circulariteit was in die periode flink in opkomst, dus het was zonde om zo’n pand simpelweg te slopen”, begint ze te vertellen. Via netwerkorganisatie Beter Business kwamen Groothuis en RGS &nbsp;in contact met 3D Makers Zone.

<img width="3840" height="2873" src="/uploads/a-beerepoot-ar16243-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### Circulariteit was in die periode flink in opkomst, dus het was zonde om zo’n pand simpelweg te slopen

“Wij waren net begonnen met de oprichting van het Smart Industry fieldlab voor de bouw en waren benaderd of het niet een leuk project voor ons was. Eerlijk gezegd wisten we dat niet; we komen immers uit de industrie en niet uit de bouw. We hebben er goed over nagedacht en eerst een haalbaarheidsonderzoek gedaan. Op basis daarvan hebben we besloten om het te doen. We doen wel vaker projecten op deze manier, omdat we vinden dat je soms gewoon stappen moet durven zetten, ook al zet je die over je eigen schaduw heen. Ons fieldlab heet niet voor niets Bouwlab R&Do.”&nbsp;

> #### Zo wilden we in eerste instantie het dak graag meenemen, maar dat bleek in de praktijk gewoon te vast te zitten'

RGS en bouwbedrijf Tom Jonker voerden de demontage uit. “Een van de eerste dingen waar we tegenaan liepen was, het feit dat het terrein niet goed toegankelijk was. Een goede inventarisatie maken van wat we konden doen was dus pas mogelijk op het moment waarop de sloop van het gebouw daadwerkelijk plaatshad. Zo wilden we in eerste instantie het dak graag meenemen, maar dat bleek in de praktijk gewoon te vast te zitten. Op zo’n moment kun je geen ingewikkelde berekeningen meer maken en moet je knopen doorhakken. Dan merk je dat je zo’n voorfase liever beter had geïnventariseerd, omdat je dan betere afwegingen kunt maken. Dat moeten we zeker meenemen in volgende projecten.”&nbsp;

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/a-beerepoot-ar16284-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Geheel is meer dan een aantal componenten

“Toen we met de staalconstructie en vliesgevels aan de slag gingen bleken we in de praktijk bij elkaar een flinke gatenkaas te hebben”, geeft Beerepoot eerlijk toe. “Zo misten we de aansluiting van de gevels op het nieuwe dak, maar ook de maatwerkverbindingen naar de ondergrond. Het vervolmaken van het geheel heeft meer tijd en energie gekost dan we van tevoren bedacht hadden. Het geheel is in de praktijk meer dan een aantal componenten.” En er spelen meer zaken mee. “De vliesgevel heeft een bepaald energielabel. Is die ook van toepassing als je het opnieuw gebruikt of moet je het aanpassen. Daarom hebben we de gemeente al in een vroeg stadium betrokken om op dat gebied met ons mee te denken. En als je materialen aan moet passen, wat voor een footprint laat zo’n aanpassing achter? Misschien moet je soms concluderen dat je iets beter niet kunt hergebruiken. Laten we in elk geval de dingen die in de praktijk niet blijken te werken niet meer toepassen in de nieuwe bouw.”&nbsp;

> #### De periode tussen oogsten en hergebruik moet zo kort mogelijk zijn om waardevermindering te beperken

Het project is aangemeld voor een audit van Het Nieuwe Normaal. “We hebben de geleerde lessen samengevat in een aantal punten waarvan ik verwacht dat die niet veel afwijken van Het Nieuwe Normaal. Het project duurde best lang. In de tussentijd lagen de materialen buiten opgeslagen. Dan gaat de kwaliteit ervan langzaam achteruit. De periode tussen oogsten en hergebruik moet zo kort mogelijk zijn om die waardevermindering te beperken. Als je daar als bedrijf een oplossing voor hebt, heb je tegelijkertijd ook weer een verdienmodel. Probeer ook niet gebouwen die je sloopt ergens anders exact hetzelfde te herbouwen. Zie de materialen die je oogst als bouwstenen en zorg dat je daar de best mogelijke nieuwe toepassing voor vindt."

<img width="3840" height="2480" src="/uploads/a-beerepoot-ar16308-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Vertrouwen

Een ander belangrijk onderdeel is vertrouwen. “We zaten in een traject van innovatief leren met andere partijen die dat ook wilden. Maar vervolgens spring je met elkaar in het diepe. Als dan iemand eigenaar moet worden van het pand, merk je dat je toch weer terugvalt in het traditionele opdrachtgever/opdrachtnemerschap. Dit in plaats van dat je het project echt samen draagt. Daar zijn we uiteindelijk wel uitgekomen, maar het heeft wel veel tijd gekost. We merken dat de bouwsector redelijk traditioneel in elkaar zit en dat er nog veel kaarten tegen de borst worden gehouden. Zo blijft heel veel kennis en ervaring verborgen. Iedereen weet dat, maar er verandert nog weinig. We staan voor een grote maatschappelijke opgave. Die gaan we alleen maar realiseren als we allemaal transparant zijn, onze kennis delen en samen op zoek gaan naar een betere bouwketen.”

> #### Het leuke vind ik de diversiteit aan oplossingen die gedurende het proces zijn aangehaakt

Terugkijkend is Annette vooral blij dat 3D Makers Zone het project samen met alle partners toch heeft weten te realiseren. “Het leuke vind ik de diversiteit aan oplossingen die gedurende het proces zijn aangehaakt. We zijn begonnen met Groothuis, RGS en Beter Business. Al snel kwamen daar de gemeente Haarlem en Dura Vermeer bij, met in het kielzog nog tal van andere partijen. Met elkaar hebben we iets neergezet waar we met zijn allen echt trots op kunnen zijn ook al weten we dat het opschalen hiervan nog echt wel een grote uitdaging is. Wij hebben een aantal zaken opgelost en hopen dat onze bevindingen ook landelijk uitstralen dat je er gewoon voor moet gaan. Laat je niet weerhouden omdat je niet alles weet, maar begin gewoon en ontwikkel gaandeweg de beste oplossing. Niet alle oplossingen zijn schaalbaar, maar leveren toch weer aandacht en kennis op. Elke bijdrage, hoe klein soms ook, is er een.”

Project BouwLab R&Do

‘Ontwikkel gaandeweg de beste oplossing’

“Een project als SAWA begint met de ambitie”, vertelt Robert Winkel, architect bij Mei architects and planners en directeur bij Nice Developers. “Gewoon besluiten dat je het gaat doen. Vervolgens moet je iedereen net zo lang gek maken tot zij mee willen doen.” Het hebben van een goede naam en reputatie is in zo’n geval een pluspunt. “We zijn geen types van ‘fake it ‘till you make it’, legt Mark Compeer, van origine planoloog en directeur bij Nice Developers uit. “Wij doen wat we zeggen en zijn recht door zee. Dat zorgt ervoor dat mensen ons vertrouwen.”

> #### 'Wij doen wat we zeggen en zijn recht door zee. Dat zorgt ervoor dat mensen ons vertrouwen'

Winkel en Compeer merken beiden dat er veel behoefte is bij particuliere kopers en huurders en beleggers aan woningen in hout die een bijdrage leveren het klimaat. Het probleem is alleen dat niemand weet hoe. “Als je daar in kan gidsen en begeleiden, én kunt laten zien dat het helemaal geen gekkigheid is, maar juist gebaseerd is op beproefde technologieën, dan zeggen veel mensen al snel; waarom doen we het niet gewoon?”

<img width="3840" height="2896" src="/uploads/m-compeer-r-winkel-ar15934-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Traject met veel hindernissen

Toch is het daarmee nog geen gelopen race. Wat volgt is een lang traject met veel hindernissen. “Alles moet gecertificeerd zijn: de meeste bouwers willen eigenlijk helemaal niet in hout bouwen, maar gewoon in beton. Toezichthoudende instanties zien vaak alleen de risico’s, de markt zegt dat het niet kan en spreekt over gestapelde ambities. En dan heb je nog de stelling; als het een goed plan was, dan had iemand het al veel eerder gedaan”, somt Winkel op. “Terwijl er zoveel voordelen zijn als je in hout bouwt”, vult Compeer aan. “We slaan CO2 op in tegenstelling tot de betonindustrie, die juist CO2 uitstoot. Hout is een hernieuwbaar materiaal en het is niet uitputtelijk omdat het gewoon weer terug groeit.” Bij de bouw is gebruik gemaakt van vurenhout, voornamelijk afkomstig uit het Sauerland in Duitsland. Voor elke boom die voor SAWA is gebruikt, zijn vier nieuwe boomsoorten geplant. Zo ontstaat er geen kaalslag in het productiegebied, blijft de biodiversiteit ook daar op peil en zorg je ervoor dat ook toekomstige uitstoot van CO2 blijft opgenomen.

> #### 'Voor elke boom die voor SAWA is gebruikt, zijn vier nieuwe boomsoorten geplant'

“We lopen in Europa echt een heel stuk voor de troepen uit. In Duitsland waar ze veel in hout bouwen, gaan ze niet hoger dan vier lagen. Omdat de verdichtingsopgave hier zo groot is, is het juist interessant om wel de hoogte in te gaan. Naast nieuwbouw in hout is het houtbouw uitermate geschikt voor het optoppen bestaande gebouwen, zodat woningen kunnen worden toegevoegd aan bestaande buurten in de stad.” Toch zijn beide heren regelmatig voor gek verklaard. “We willen niet alleen volledig circulair in hout bouwen, maar ook een belangrijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit van het gebied. Ook willen we gemeenschappelijke ruimtes aan het gebouw toevoegen en de helft van de woningen aanbieden in het middenhuursegment. Volgens criticasters kan zo’n project dan ook niets opleveren.” Toch is de praktijk anders. “Het project is geen winstpakker en je wordt er niet slapend rijk mee”, geeft Winkel aan. “Maar je laat wel zien dat het kan. Daar hebben de mensen, de natuur, de buurt en de stad &nbsp;profijt van en wellicht mogen wij meer soortgelijke projecten realiseren."

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/m-compeer-r-winkel-ar16003-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Meer SAWA’s

De bouw van SAWA is gestart en wordt naar verwachting eind 2024 opgeleverd. “We beschikken over een bewezen, haalbaar en gecertificeerd modulair bouwsysteem dat reproduceerbaar is. Daarmee kunnen we flexibel bouwen in hout tot wel 100 meter hoog”, vertelt Winkel. “We zijn blij dat we in ERA Contour een partner hebben gevonden die constructief met ons mee werkt en denkt." Het concept is gebaseerd op het principe van ‘Open Bouwen’ met houten kolommen en balken. Voor de gevel zijn modules gebruikt van houtskeletbouw, waarbij de buitenzijde is voorzien van vurenhout. Uniek is de vloer die is opgebouwd uit Cross Laminated Timber (CLT) met daar bovenop een droge ballast in plaats van beton. "Hiervoor gebruiken we gerecycled dakgrind dat eerst is gereinigd en gezeefd tot de ideale grootte. Dit wordt vervolgens naar de gewenste verdiepingsvloer geblazen en aangebracht. Dit heeft als groot voordeel dat alle gebouwdelen volledig losmaakbaar zijn en dus opnieuw herbruikbaar. Dat maakt het systeem volledig circulair. Het grote voordeel hiervan is dat de materialen in de verre toekomst een tweede leven kunnen krijgen en de CO2 in de materialen opgeslagen blijft ” Een ander voordeel van het ‘Open Bouwen’ principe is volgens hem de flexibiliteit en vrijheid om de ruimtes in te delen. Daarmee is het gebouw geschikt voor meerdere functies en toekomstbestendig

> #### 'Deze planten en bloemen voorzien in voedsel voor de diersoorten die zich hier vestigen'

De Lloydpier waar SAWA verrijst, is voornamelijk gedomineerd door steen en beton. Daarom is SAWA natuurinclusief ontworpen in samenwerking met biologen, botanisten en stadsecologen. De terrassen en balkons zijn voorzien van vaste plantenbakken met een plek-specifiek gekozen beplanting. “Die zijn automatisch geïrrigeerd en twee keer per jaar bijgehouden door een hovenier. Deze planten en bloemen voorzien in voedsel voor de diersoorten die zich hier vestigen.” Zo zijn er op en aan het gebouw maar liefst 140 nestkasten aangebracht om een veilig onderkomen te bieden aan vogels, vleermuizen en insecten. Daarmee krijgt de biodiversiteit van de wijk een enorme impuls."

Mark Compeer

Architect bij Mei architects and planners en directeur bij Nice Developers

Robert Winkel

Project SAWA Rotterdam

'Een project als SAWA begint met de ambitie'

Het Zaans Natuur & Milieucentrum vervult een belangrijke functie. Jaarlijks bezoeken meer dan 150.000 belangstellenden de locaties komen, onder wie meer dan 30.000 leerlingen uit de Zaanstreek. “Het pand is groter dan dat we nu hebben”, licht hij toe. “Dat is gunstig voor onze exploitatie. Ook het idee dat ons nieuwe gebouw zou bestaan uit gebruikte materialen sprak ons erg aan. Zo vertelt het gebouw zelf het verhaal.”

> #### 'Hoe leuk is het als je straks les kunt geven over duurzaamheid in een gebouw dat grotendeels is opgebouwd uit gebruikte materialen?'

Aan enthousiasme voor het plan was dus geen gebrek. Toch was er een opmerkelijk detail; zowel De Vries als Laport hadden geen enkele ervaring met een project als dit. “Ik heb aan Zaanse aannemers en slopers gevraagd om met ons mee te kijken naar de mogelijkheden”, schetst De Vries de situatie. “Zij zeiden eigenlijk allemaal dat dit geen enkel probleem was. Dan heb je de goede motivatie te pakken. Bovendien gaat dit over het Zaans Natuur & Milieucentrum. Hoe leuk is het als je straks les kunt geven over duurzaamheid in een gebouw dat grotendeels is opgebouwd uit gebruikte materialen?”

<img src="/uploads/r-devries-p-laport-ar16140-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

##### Niet alles is opnieuw te gebruiken

Toch dachten de heren wat licht na over de demontage en sloop van het gebouw. “We hebben vooraf een materialenpaspoort van het gebouw laten maken. Echter: eenmaal ter plekke konden we pas echt in detail bekijken wat we opnieuw konden gebruiken”, legt De Vries uit. “De kanaalplaatvloeren bleken bijvoorbeeld op een dusdanige wijze te zijn gestort dat ze niet meer allemaal opnieuw waren te gebruiken. De binnenwanden bestonden uit gipsplaten met strips en de dakbedekking was alleen te gebruiken als grondstof.”

Gelukkig konden ze de staalconstructie, enkele kanaalplaatvloeren, de houtskeletonderdelen van de gevel en de gevelbekleding wel opnieuw gebruiken. Tijdens de demontage was er steeds een constructeur aanwezig die de bevindingen tijdens de sloop direct kon aanpassen in het plan. De tegels die in Zaanstad vrijgekomen zijn na het project ‘tegelwippen’, zijn straks opnieuw in de openbare ruimte van het Zaans Natuur & Milieucentrum toegepast. Het project levert De Vries naast materialen ook veel bruikbare informatie op. “Ik leer nu wat ik precies moet doen om de materialen na demontage weer te kunnen hergebruiken. Dat moet je niet alleen als sloper, maar ook met aannemersogen bekijken. Niet alles wat je uit elkaar haalt is weer opnieuw te gebruiken.”&nbsp;

> #### 'Ik leer nu wat ik precies moet doen om de materialen na demontage weer te kunnen hergebruiken'

En er speelden meer zaken een rol. “Het project moet vergund worden. Er staat nu een klein kantoortje wat straks gaat verdwijnen. De vraag is dan; noem je het project nieuwbouw, verbouw of renovatie? Feitelijk is het geen van alle, omdat je herbouwt op een nieuwe locatie. Vervolgens kregen we een interne discussie bij de gemeente over de BENG. Dat hoefde niet omdat we circulair zijn. We hebben ook de volledige installatie meegenomen omdat die nog lang niet op was. Maar daarvoor hebben we op de nieuwe locatie een gasaansluiting nodig. We hebben dus een aanvraag voor gas gedaan terwijl dat binnen de gemeente Zaanstad feitelijk onmogelijk was. Daar heeft de raad uiteindelijk een uitzondering voor gemaakt, maar daardoor heeft het hele proces behoorlijk lang geduurd.”

<img src="/uploads/r-devries-p-laport-ar16166-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

##### Opslag als businesscase

Al die tijd lagen de materialen opgeslagen in een gehuurde loods. “We zijn straks het eerste project in Nederland waarbij een nieuw gebouw voor 80 tot 85 procent uit gebruikte materialen bestaat”, vertelt Laport vol trots. Van de ontbrekende materialen is een lijst opgesteld. Die probeert De Vries te verkrijgen via andere sloop- of demontageprojecten in de directe omgeving. “We weten nog niet hoe de materialen straks uit de opslag komen omdat ze niet geconditioneerd zijn opgeslagen. Dat brengt wel een risico met zich mee. Wellicht dat de kozijnen een extra schilderbeurt nodig hebben. Voor dat soort zaken hebben we een risicomarge in het plan opgenomen, maar echt ideaal is het natuurlijk niet. Ik denk dat hier zeker een businessmodel van is te maken als een bedrijf kan voorzien in een geconditioneerde opslagruimte waar eventueel de vrijgekomen materialen direct opgeknapt kunnen worden. Zo heb je niet te maken met waardeverlies tijdens de opslag en zetten we weer een stap voorwaarts in het hergebruik van materialen.”

> #### 'Bij het berekenen van de MPG voor dit gebouw is er geen onderscheid tussen nieuwbouw met nieuwe materialen en nieuwbouw met hergebruikte materialen'

De oorspronkelijke school is ingezet als audit voor Het Nieuwe Normaal. Ook het nieuwe gebouw krijgt straks een aanmelding voor een audit. “De ontwikkelingen op het gebied van circulair bouwen gaan de goede kant op”, schetst De Vries. “Toch moet er nog veel gebeuren. Bij het berekenen van de MPG voor dit gebouw is er geen onderscheid tussen nieuwbouw met nieuwe materialen en nieuwbouw met hergebruikte materialen. Dat is niet alleen erg krom; je ziet daaraan ook dat we nog lang niet op het niveau zitten van wat er kan. Wat dat aangaat moet de markt nog veel stimulatie krijgen.”&nbsp;

Ronald de Vries

Paul Laport

Project Het Zaans Natuur & Milieucentrum 

'Het gebouw zelf vertelt het verhaal'

“Hoe gaan we dingen gezamenlijk doen? Dat is waar we vandaag vooral mee aan de slag gaan”, trapt dagvoorzitter Wytze Kuijper de werkconferentie af. De zaal is deze woensdagochtend 25 januari in DUS Utrecht tot de laatste stoel bezet. Aanwezig is een groot aantal koplopers en experts dat zich bezighoudt met het onderwerp circulair bouwen in de breedste zin van het woord.&nbsp;

> #### 'Wat is circulaire bouweconomie? Daar moeten we richting in zoeken'

“Het is belangrijk om de opgave samen te doen. En feitelijk zijn we hier een netwerk van netwerkorganisaties”, aldus Vincent Gruis, voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie. “Die samenwerking is essentieel voor de opschaling.” Waar het volgens Gruis om gaat is dat alle partijen dezelfde taal gaan spreken. “Wat is circulaire bouweconomie? Daar moeten we richting in zoeken. Ik heb het altijd over het inrichten van een basiskamp en daar maken we weer een stap mee. ”

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216538-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Navolging**

Rutger Büch benadrukt dat de opbrengsten van deze dag wel opvolging moet krijgen. “We gaan beginnen aan een gezamenlijke werk- of actieagenda. En als we die hebben, moeten we wel verder.” Om daar structuur aan te geven, presenteerde hij een samenwerkingsmodel. Dit model beslaat de onderwerpen nationaal beleid, opschaling, harmonisatie, innovatie- en kennisontwikkeling, marktontwikkeling, en leren en kennisdeling. “Vervolgens”, legt hij het model uit, “zijn we per organisatie gaan kijken ‘waar zijn we dan van?’ En uiteraard zijn we allemaal in principe overal van, maar we kunnen voor elk onderwerp wel een partij als trekker benoemen. Zo kunnen ook andere partijen die dus nog niet zijn aangehaakt zien voor welk onderwerp ze bij welke organisatie moeten zijn.”

> #### 'Uiteindelijk willen we graag dat zoveel mogelijk partijen zich gaan aansluiten'

Zo is het Transitieteam Circulaire bouweconomie trekker voor nationaal beleid, de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen voor opschaling, CB’23 voor harmonisatie, innovatie- en kennisontwikkeling bij TKI Bouw en Techniek en is Cirkelstad de trekker voor leren en kennisdeling. Voor marktontwikkeling zijn de partijen nog op zoek naar een platform om dit onderwerp te trekken. “Uiteindelijk willen we graag dat zoveel mogelijk partijen zich gaan aansluiten”, benadrukt Büch.

**Verbindingen**

Het maken van die verbindingen is volgens Gertjan de Werk, projectleider City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen, belangrijk om circulair bouwen een stap verder te brengen: “Bij de City Deal hebben we zien gebeuren dat als je de juiste mensen bij elkaar brengt er daadwerkelijk een beweging ontstaat.” Dat is ook waar Esther ’t Hoen, projectleider Circulaire Bouweconomie van het ministerie van Binnenlandse Zaken, naar zoekt. “We moeten die samenwerking stimuleren. Wij kunnen geen beleid maken zonder dat we weten wat er speelt. En mijn uitdaging is toch ook om vanuit beleid, normering en eisen in regelgeving te gieten.” Marc de Rooy werkt bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en houdt zich onder andere bezig met klimaatneutrale en circulaire infrastructuur. Voor hem is het simpel: “We moeten gewoon met circulariteit aan de gang. De technische norm verkrijgen blijkt vaak het simpelst te zijn. Het moeilijkst is om het in het werkproces te laten landen. Als je het gaat doen, dán pas loop je tegen ingewikkeldheden aan die we moeten oplossen.”

<img width="3840" height="1884" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216599-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'De technische norm verkrijgen blijkt vaak het simpelst te zijn. Het moeilijkst is om het in het werkproces te laten landen'

Het zijn ook deze ingewikkeldheden die tijdens de werkconferentie bij veel werksessies onderverdeeld in Gebouw, Infra en Gebied, boven komen drijven. Zoals bij de werksessie ‘Omgang restmateriaal’ (gebouw) waar een deelnemer al aanstipt, dat op dat onderwerp de regie ontbreekt. “Op de bouwplaats vormen verpakkingen de grootste afvalstroom. Spreken we daar leveranciers op aan? Wat doen we ermee? Bij prefab is dat bijvoorbeeld weer een stuk minder. Misschien moeten we naar veel meer standaardisatie”, aldus één van de deelnemers. Ook de werksessie ‘Gezonde materialen’ (gebouw) stuit op de nodige complexiteit. “Je ziet de wil om meer circulaire materialen te gebruiken, maar tegelijkertijd is onduidelijk op welke knop je moet drukken om de verschillende schakels in de keten echt te laten bewegen”, klinkt het daar.

In de werksessie ‘Omgang restmateriaal, adaptief vermogen en gezonde materialen’ (infra) concludeert een deelnemer dat innovaties nu vaak blijven hangen waardoor opdrachtgevers het niet oppikken. Het leidt aan het einde van de werksessie tot het inzicht dat opdrachtnemers innovaties veel meer inkoopbaar moeten aanbieden. Als voornaamste actie noemen de deelnemers het belang om duurzaamheid in de inkoopplanning op te nemen. Maar bijvoorbeeld ook dat wetgeving specifiek over hergebruik in het bouwbesluit een plek krijgt.

> #### 'Als voornaamste actie noemen de deelnemers het belang om duurzaamheid in de inkoopplanning op te nemen'

Bij de werksessie ‘Gezonde materialen’ zorgt twee uur met enthousiasme en volle inzet discussiëren tot het inzicht, dat het nog ontbreekt aan een goed overzicht van de verschillende methodieken die er zijn. En dat de kennis en educatie over gezonde materialen een betere borging moeten krijgen. De deelnemers aan de werksessie ‘Omgang restmateriaal’ (gebouw) zijn er uiteindelijk ook uit. Zij vinden elkaar in onder andere de aanbeveling, dat je voor de sloop verplicht over behouden moet nadenken c.q. onderzoeken. Maar ook dat een terugnamegarantie van materialen een verplichting krijgt.

<img width="3840" height="2464" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0216509-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

**Uitnodiging**

In de middag verdelen de aanwezige koplopers en experts zich over een nieuwe reeks werksessies. “Wat mij echt is opgevallen”, blikt Esther ’t Hoen terug op de dag, “is dat niemand tijdens die sessies achteroverleunde. Nu was iedereen hier natuurlijk op uitnodiging, maar men was superenthousiast en ik heb heel veel nuttige informatie teruggekregen. Ik kijk uit naar het vervolg.”

Sander Woertman, programmaleider Lente-akkoord 2.0, herkent dat enthousiasme. “Tegelijkertijd”, plaatst hij als kanttekening, “bespeur ik wel dat veel werksessies gelijk inzoomen op de grote onderwerpen zoals een verlaging van de MPG en stringentere wetgeving. Natuurlijk, heel belangrijk allemaal. Maar we moeten ook oog hebben voor wat ik maar noem: ‘klein bier’. En dan doel ik op bijvoorbeeld het vergemakkelijken van de verzekerbaarheid van houten gebouwen of hoe taxateurs met circulair bouwen omgaan. En zo zijn er nog veel meer op het oog kleine problemen die de weg naar een circulaire bouweconomie wel kunnen belemmeren.”

> #### 'We moeten ook oog hebben voor 'klein bier'. Kleine problemen die de weg naar een circulaire bouweconomie wel kunnen belemmeren'

 Voor Marrit van der Schaar, senior projectleider bij de provincie Utrecht, kan het allemaal niet snel genoeg gaan. “We zijn met zoveel gelijkgestemden en we hebben allemaal dezelfde doelen. En toch duurt het zolang voor er wat gebeurt”, verzucht zij. “Ik hoop dat het samenwerken echt gaat lukken. We moeten gewoon gaan doen.” Gertjan de Werk reageert: “Als je zegt wat je nodig hebt tegen mensen die eenzelfde kant op willen, dan heb je heel snel een samenwerking te pakken. Dan heb je met elkaar méér energie en impact en kun je veel meer winst boeken. Zo plat is het gebleken.”

**Plenaire afsluiting**

“We hebben iets te pakken wat waardevol is”, concludeert dagvoorzitter Wytze Kuijper naar aanleiding van het onophoudelijke geroezemoes in de zaal, voorafgaand aan de plenaire afsluiting van deze eerste werkconferentie. Huub Keizers, MT-lid van TKI Bouw en Techniek, kan dit alleen maar beamen. Hij heeft deze dag samen met Hans Wamelink, hoogleraar Bouwmanagement en voorzitter Regieraad CB’23, mede in de rol van observator meegemaakt. “We hebben allebei diverse werksessies bezocht. Het enthousiasme waar men mee aan de slag is gegaan, was onwijs gaaf om te zien. Het is een uitdaging aan ons om de mensen die minder enthousiast zijn straks óók mee te nemen.” Wat Keizers in de werkgroepen veel is tegengekomen, is vooral de complexiteit van het thema. “Aan de ene kant hebben we mooie rekenmethodieken. Laten we ervoor zorgen dat we het enerzijds begrijpbaar houden en anderzijds de complexiteit wel meenemen die daaronder zit .”

<img width="3840" height="2270" src="/uploads/cirkelstad-werkconf-23jan2023-2525-0244637-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

> #### 'Laten we bijvoorbeeld als er ergens een renovatie-opgave is daar een lokaal ROC bij betrekken'&nbsp;

Van belang vindt hij ook het betrekken van het onderwijs bij de transitie. “En dan heb ik het over alle niveaus: van vmbo tot universitair. Zowel op de opdrachtgevende als de uitvoerende kant moeten we daarvoor voldoende aandacht hebben. Laten we bijvoorbeeld als er ergens een renovatie-opgave is daar een lokaal ROC bij betrekken.” Als het aan Keizers ligt gaat de blik ook naar buiten onze landsgrenzen. “We kunnen zoals we hier met elkaar zijn richting Europa wat sturen en hebben tijd genoeg om te anticiperen op wat er vanuit Europa op ons afkomt. Wat mij betreft gaan we mee in wat er aan die kant al leeft, maar leggen we wel samen de lat neer.”

Volgens Hans Wamelink wordt het voor de organisatie vooral een toer om alle kennis en informatie goed te verwerken die er is uitgewisseld en opgehaald. “Mijn aanbeveling aan de organisatie is ‘kijk goed naar al die details en haal daar de hoofdlijnen uit’.” Wamelink zegt in de sessies vaak een worsteling te hebben gezien tussen detail en de wens om erboven te gaan hangen. “Dat laatste wil men heel erg graag, maar men ziet ook heel snel bezwaren. We moeten van pilots naar een volgende stap. Daar hebben de opdrachtgevers een rol in en ook de overheid als het gaat om beleidsvorming. Als je iets in de markt wilt veranderen zijn er twee mogelijkheden. Of je biedt een nieuwe technologie aan die voor bedrijven een incentive is om het anders te doen en een innovatie toe te passen. Of je moet als overheid zeggen ‘we willen een MPG van 0,2’.”

> #### 'De resultaten die deze eerste werkconferentie heeft opgeleverd, krijgen uiteindelijk een plek in werkagenda'

Al met al kijkt ook hij terug op een mooie dag. “We zijn op de goede weg en we moeten nu het peloton zien mee te krijgen. Ik hoorde vanochtend Vincent Gruis het hebben over het inrichten van een basiskamp. Ik geloof dat we dat wel hebben. We moeten nu vooral met elkaar gaan klimmen.”

De resultaten die deze eerste werkconferentie heeft opgeleverd, krijgen uiteindelijk een plek in werkagenda. De organiserende partijen gebruiken deze werkagenda om gezamenlijk regie te kunnen voeren op het verankerd krijgen van circulair bouwen in de sector. De presentatie daarvan is in april. Later krijgt de actieagenda dan een jaarlijkse herijking.

Stadsblad Magazine editie 2