
Een belangrijke peiler binnen het Nieuwe Normaal. Verder is het een mooie gelegenheid om andere professionals uit de bouw in persoon ontmoeten en ervaringen uit te wisselen. Informeren, delen en van elkaar leren is namelijk de enige manier om Het Nieuwe Normaal normaal te maken. Ons magazine met interviews en verhalen uit de praktijk heeft hierin dan ook een belangrijke rol. We hopen u hiermee te inspireren tot mooie ideeën en wie weet staat u er binnenkort zelf een keer in.

Eerder deze maand presenteerden we het _Collegeprogramma 2024-2026: Bouwen binnen planetaire grenzen voor iedereen_. Met dit programma willen we onze kennis van en ervaring in circulair bouwen (gebied, infra en gebouw) in de etalage zetten. Partners helpen met het toepassen ervan in projectteams en het borgen in de lijnorganisaties. We willen de verbinding leggen met de planetaire grenzen om ‘circulair’ integraal te kunnen verbinden met andere (klimaat)thema’s, om ons te laten inspireren, maar ook om onszelf de vraag te stellen: ‘Moeten we wel zoveel bouwen?'

> #### Kunnen we circulair bouwen ook inclusief maken?

De toevoeging ‘voor iedereen’ slaat terug op onze missie om circulair bouwen ‘Het Nieuwe Normaal’ te laten worden. Laten we circulair bouwen in het stelsel borgen, maar ook voor iedereen maken. Kunnen we circulair bouwen ook inclusief maken? De komende jaren maken we werk van onze sociale pijler.

Ook deze derde editie kwam weer tot stand dankzij de welwillendheid en hulp van velen. Zonder u kunnen we het magazine niet maken. Blijf daarom uw ideeën en suggesties sturen, zodat we binnenkort kunnen beginnen aan het samenstellen van Stadsblad Magazine \#4. Voor nu wens ik u veel leesplezier!

**Rutger Büch**

Gemeentesecretaris Cirkelstad


Voorwoord editie 3


“In mijn onderzoek heb ik mij in eerste instantie specifiek gericht op gedrag en samenwerking binnen en buiten bouwprojecten en hoe dit het succes van het project beïnvloedt,” vertelt Van Uden. Hij werkte in zijn onderzoek samen met Elonie Kooter, promovendus aan de VU Amsterdam. “We hebben veertien dynamieken geïdentificeerd die van cruciaal belang zijn voor het succes van een circulair project. Veel daarvan zijn eigenlijk voor elk project belangrijk, maar blijken nog eens extra belangrijk voor circulair bouwen. Denk bijvoorbeeld aan vertrouwen en een goede, transparante communicatie of continuïteit in de mensen die aan het project werken.”

> #### Het is van belang om vooraf duidelijk de definitie van circulair met elkaar overeen te komen.

Van Uden identificeerde ook een aantal dynamieken die specifiek zijn voor het slagen van circulaire projecten. “Flexibiliteit is onmisbaar als je op dit moment circulair wil bouwen. De huidige circulaire projecten zijn koplopers in de sector. Dat betekent dat er nog veel onduidelijk en onzeker is. Daar moet je op in kunnen spelen.” Die onzekerheid ziet Van Uden op verschillende niveaus in een circulair bouwproject. “Soms is het heel praktisch, bijvoorbeeld omdat lang onduidelijk is welke materialen beschikbaar zijn om te hergebruiken. Dat betekent dat mogelijk ontwerp, planning en/of scope gedurende het project aangepast moeten worden.”

<img width="3840" height="2462" src="/uploads/martvanuden-ar19408-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Wat is circulair?

“Maar minstens net zo belangrijk, en echt onderdeel van de kern van een project, is dat er binnen projecten vaak een discrepantie is tussen de verschillende opvattingen over circulariteit,” gaat Van Uden verder. “Sommige partijen definiëren circulariteit als het gebruik van circulaire (biobased) materialen zoals hout of hennep, terwijl anderen het hebben over bouwmethoden die gebouwen geschikter maken voor hergebruik of zelfs over het hergebruiken van materialen in het huidige project.” Al die definities zijn op zich valide, Van Uden gebruikt ook in zijn onderzoek alle drie, maar de definitie die een project kiest maakt veel uit voor de invulling van dat project. “Daarom is het van belang dit vooraf duidelijk met elkaar overeen te komen.”

##### Het probleem tijd

Een van de opvallendste dynamieken noemt Van Uden de rol van tijd in een circulair project. “Het heeft me echt verbaasd hoezeer tijd een obstakel is voor circulair bouwen, zelfs meer dan geld, wat ik eerder had verwacht,” zegt hij. “Zeker bij koplopers is het geld wel beschikbaar, ook als het mogelijk duurder is dan ‘traditioneel’ bouwen. Dit wordt gezien als leergeld, of geld om de transitie aan te zwengelen. Hoewel het overigens niet altijd meer geld hoeft te kosten.”

Maar tijd, zo blijkt, is een schaars goed, zelfs bij koplopers in de circulaire bouw. “Omdat alles nieuw is, is voor alles meer tijd nodig. Het zoeken naar secundaire materialen, het vormen van een bouwteam met bijbehorende Europese aanbesteding en het omgaan met de onzekerheden van het gebruik van circulaire bouwmethoden - het kost allemaal meer tijd dan conventionele bouwmethoden. Dat besef is er bij opdrachtgevers nog vaak niet of onvoldoende, waardoor de tijd die uitgetrokken wordt voor een project ontoereikend is.”

<img width="3840" height="3757" src="/uploads/martvanuden-ar19328-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

Wanneer tijd een probleem wordt, hangt het uiteindelijke resultaat van het project af van de eerder genoemde dynamische factoren in een project," stelt Van Uden. “Teams die niet flexibel zijn, kunnen ervoor kiezen om circulariteit te laten varen. Flexibele teams daarentegen zoeken naar andere interpretaties van circulariteit waarbinnen hun doelen wel haalbaar zijn. Dat resulteert er bijvoorbeeld in dat een project dat in eerste instantie inzet op houtbouw, demontabel en hergebruik, ervoor kiest om hergebruik niet toe te passen, maar nog wel demontabel in hout te bouwen.”

##### Hergebruik meest complex

Met dit voorbeeld komt Van Uden op de meest complexe factor in de transitie naar circulair bouwen: hergebruik. “Biobased materialen gebruiken en demontabel bouwen is inmiddels sterk in opmars. Maar bouwen met hergebruikt materiaal is nog een uitdaging, op verschillende vlakken.” Hij wijst op het gebrek aan normen en garanties die gegeven kunnen worden op hergebruikt materiaal. “Maar het grootste probleem op dit moment is de beperkte beschikbaarheid van gebruikte materialen.”

> #### De praktijk en dynamieken van de koplopers zullen daarom nooit de vaste praktijk worden voor de rest

Om hier meer inzicht in te krijgen, voert hij op dit moment met een aantal masterstudenten een onderzoek uit naar deze materiaaltekorten en circulaire hubs. “We weten nu al dat er een aantal redenen zijn voor het gebrek aan herbruikbaar materiaal. Zo wordt er niet genoeg gesloopt, en als er gesloopt wordt, wordt er niet genoeg materiaal geoogst. Een bijkomend probleem is de circulaire keten. Geoogste materialen kunnen vaak niet direct naar een nieuw project en moeten tijdelijk worden opgeslagen. Bouwhubs hebben echter beperkte ruimte, waardoor zij selectief moeten zijn in wat ze wel en niet opslaan.”

##### Ontwerpen vanuit beschikbaarheid

Bovendien vraagt hergebruik volgens hem een andere aanpak van een project. &nbsp;“Daar komt die flexibiliteit weer bij om de hoek kijken. Nu ontwerpen architecten vanuit een functie en materiaalkeuze. Vervolgens moeten bij een circulaire bouwhub materialen gevonden worden die passen bij het ontwerp. Dat is dan vaak lastig. Om dit efficiënter te laten verlopen, moet dit proces omgekeerd: eerst kijken welke materialen er liggen bij de bouwhub of wellicht binnenkort lokaal beschikbaar komen en dan op basis daarvan gaan ontwerpen. Daar zijn wel voorbeelden van, bijvoorbeeld Studio Superuse werkt op die manier, maar dat zijn nu nog uitzonderingen.”

##### Circulair bouwen als ontdekkingstocht

Tijdens zijn onderzoek is het Van Uden duidelijk geworden dat er andere eisen gesteld worden aan koplopers, dan aan de teams en mensen die zich in de toekomst met circulair bouwen bezig gaan houden. “Deze pioniers hebben te maken met unieke uitdagingen en onzekerheden die bij een transitie horen, die er straks niet meer zijn. Zij moeten institutionele randvoorwaarden scheppen die nodig zijn voor het mogelijk maken van circulair bouwen en zijn eigenlijk voortdurend op een ontdekkingstocht. Als circulair bouwen straks 'gewoon' is en de processen en praktijken zijn gestandaardiseerd, zijn deze onzekerheden er niet meer. De praktijk en dynamieken van de koplopers zullen daarom nooit de vaste praktijk worden voor de rest. Hoe die te vertalen, daar ligt nu de echte uitdaging.”


Mart van Uden onderzoekt wat een circulair bouwproject succesvol maakt

Koplopers circulair bouwen zijn op ontdekkingstocht


“In 2017 begon binnen Rijkswaterstaat meer aandacht te komen voor circulariteit. We zagen dat er eenduidigheid nodig was over zaken als definities en meetmethodes, als we dit in onze projecten wilden meenemen,” vertelt Van der Wel over het ontstaan van het platform. “In onze zoektocht naar partners om dit te gaan oppakken, kwamen we NEN tegen, waar werd gewerkt aan bewustwording van het belang van harmonisatie voor de circulaire economie. En we zagen in, dat deze behoefte aan een gezamenlijke taal voor de hele bouwsector moest worden aangepakt. Reden om, in eerste instantie, ook het Rijksvastgoedbedrijf en de Bouwcampus erbij te betrekken. Inmiddels hebben meer partijen uit de overheid en de bouwsector zich verbonden aan het platform.”

> #### De actieteams hadden de opdracht om in één jaar een leidraad te ontwikkelen en te publiceren

In de afgelopen vijf jaar heeft Platform CB’23 aanzienlijk succes geboekt bij het bereiken van zijn doel. Eind juni worden op het jaarevent voor de vijfde keer de leidraden gepresenteerd die het jaar ervoor zijn ontwikkeld in de actieteams. Van der Wel: “We hebben ervoor gekozen om elk jaar twee of drie nieuwe actieteams te vormen, soms voortbordurend op voorgaande teams, soms voor een nieuw onderwerp. Die actieteams hadden de opdracht om in één jaar een leidraad te ontwikkelen en publiceren op het jaarevent rond 1 juli. Die druk op de ketel heeft ervoor gezorgd dat we elk jaar een stap verder naar ons doel konden zetten.”

<img width="3840" height="2400" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510267-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

De inzet van actieteams ziet Van der Wel als een van de belangrijke aspecten voor het succes van het platform. “Vanaf het begin hebben we daarbij gekozen voor een _bottom_\-\*up \*aanpak. We hebben gezegd: iedereen die mee wil doen, die mag erbij. Door deze inclusieve en transparante benadering kunnen niet alleen de grote partijen, maar ook kleine, innovatieve start-ups, bijdragen aan het gesprek en de ontwikkeling van de sector,” zegt Van der Wel. Hij signaleert ook een onverwacht voordeel van de gekozen benadering: “Door de actieteams open te stellen voor iedereen die mee wilde doen, is heel veel kennisuitwisseling ontstaan. Elk jaar begonnen we met nieuwe actieteams, met nieuwe mensen. Op die manier hebben inmiddels meer dan 500 mensen uit de GWW, woning- en utiliteitsbouw meegedacht en zijn zij ambassadeur geworden van alle afspraken die gemaakt zijn, niet alleen voor hun actieteam maar voor heel Platform CB’23.”

##### Leidraden voor eenduidigheid

De actieteams hebben inmiddels leidraden ontwikkeld voor het meten van circulariteit, materiaalpaspoorten voor de bouw, toekomstig hergebruik, circulair inkopen en circulair ontwerpen en een Lexicon circulair bouwen voor eenduidig taalgebruik. “Alle leidraden leveren een bijdrage aan eenduidigheid. Tegelijkertijd zijn er ook verschillen in opzet, doel en ontwikkelingsstadium. De leidraad over meten hebben we nu bijvoorbeeld overgedragen aan de NEN, zij gaan op basis hiervan verder met de ontwikkeling van normering voor circulair bouwen. Daarmee hebben we dit onderwerp geborgd voor de toekomst,” vertelt Van der Wel enthousiast. “En deze leidraad is in grote lijnen overgenomen door de Stichting Nationale Milieu Database in hun beoordelingsmethodiek.”

> #### De leidraad Paspoorten in de bouw is eerder een open source datamodel voor een materialenpaspoort

Hij vindt de leidraad Paspoorten in de bouw eerder een open source datamodel voor een materialenpaspoort, die zorgt voor een eenduidige data standaard. “In deze leidraad staat wat we verwachten in een materialenpaspoort. Dit kan bijvoorbeeld gebruikt worden door partijen als _Madaster_. De leidraad Toekomstig hergebruik, waar de afgelopen twee jaar aan is gewerkt, kun je dan weer zien als een leidraad voor leidraden: hierin staan de zaken waar je aan moet denken als je afspraken wil maken voor specifieke producten, of die randvoorwaardelijk geregeld moeten worden in wet- en regelgeving over hergebruik.”

> #### De toepassing én de borging van de leidraden is het belangrijkste onderwerp op het jaarevenement

Hoewel Platform CB’23 mooie successen heeft geboekt, erkent Van der Wel dat er nog ruimte is voor verbetering. “We hebben vooral de focus gehad op leidraden ontwikkelen. Na twee jaar zijn we ook toetsmomenten gaan inbouwen: hoe werken de gemaakte afspraken in de praktijk? Bij Paspoort voor de bouw en voor Meten van circulariteit konden deelnemers zelf de implementatie doen en hun ervaringen delen of de leidraad met behulp van een coach vanuit Platform CB’23 toepassen. Dit heeft nuttige lessen opgeleverd, die weer verwerkt zijn in de leidraden.” Die toepassing én de borging van de leidraden is dan ook het belangrijkste onderwerp op het jaarevenement op 29 juni. “Hier is wellicht nog te weinig aan gedaan. Als het platform in een bepaalde vorm een doorstart krijgt, dan wordt dat zeker een van de aandachtspunten,” aldus Van der Wel.

<img width="3840" height="2400" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510248-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Niet vanzelfsprekend

Of dat vervolg er komt, is niet vanzelfsprekend. “Vorig jaar hebben we als Regieraad geëvalueerd en was er behoefte om in verbeterde vorm door te gaan. Maar we zijn ook afhankelijk van hoe het Transitieteam Circulaire Bouweconomie verder gaat.” Dit Transitieteam is ook in 2018 ingesteld en bestaat uit vertegenwoordigers van overheden en de bouw. Het team is adviseur van de ministeries voor de regie over de gehele transitie. “Er is, zeker in het begin, wel eens verwarring geweest over wie welke rol had,” memoreert Van der Wel. “Dat is misschien ook logisch. Toen wij begonnen waren er op verschillende plekken, zonder verdere afstemming, initiatieven om circulariteit vorm te geven. Dit evaluatie moment biedt een mooie kans om opnieuw te kijken hoe wij ons tot elkaar verhouden en tot andere initiatieven voor circulair bouwen van overheden, marktpartijen en sectoren. De Werkconferentie Circulaire Bouweconomie van afgelopen januari biedt daar een goede basis voor.”

> #### Circulair is op dit moment bezig om momentum te krijgen

Na vijf jaar Platform CB’23 en een hele loopbaan in duurzaam bouwen, ziet Van der Wel de toekomst van circulair bouwen in Nederland positief in. “Circulair bouwen is op dit moment bezig om momentum te krijgen. Het Rijk heeft het omarmd, dat zie je wel aan de strategie KCI van het ministerie van I&W en de kamerbrief uit december van het ministerie van BZK over circulair bouwen. En voldoende marktpartijen en opdrachtgevers zijn er klaar voor,” zegt hij.&nbsp;

<img width="3840" height="3776" src="/uploads/edwinvanderwel-2525-0510215-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" />

##### Regelgeving

Hij ziet nog wel een mogelijk risico in de regelgeving die voort gaat komen uit de Europese Green Deal, regelgeving die ook de bouw zal raken. “Binnen de EU heeft Nederland echt wel een koploperspositie. Maar juist doordat we koploper zijn, kan het effect van deze regelgeving positief of negatief voor ons uitvallen. Het kan ons helpen als de EU meegaat in de al in Nederland gemaakte keuzes. Zo niet, dan kan het juist onze ontwikkeling remmen. Ik zie hier op dit moment nog onvoldoende aandacht voor.”

> #### Circulair bouwen is vooral een middel tot het grotere doel van duurzaamheid

“Maar,” benadrukt hij, "circulair bouwen is vooral een middel tot het grotere doel van duurzaamheid. En duurzaamheid gaat verder dan alleen verdere schade aan de aarde voorkomen. Daarbij ben ik persoonlijk heel benieuwd naar regeneratieve economie en symbiotisch bouwen: als je bouwt, dan geef je ook terug. Ik zie dit als een beweging die ons voorbij circulariteit zoals we het nu zien, gaat brengen. Dat je je rekenschap geeft van landschapsecologie van de omgeving waar je bouwt. Hoe werkt het ecosysteem hier en als ik dan bouw, hoe kan ik dan zorgen dat ik dat niet afbreek, maar zelfs versterk? Dat zijn de vragen voor de toekomst, die dan ook om harmonisatie zullen vragen.”


Lessen van vijf jaar Platform CB’23

Samen nationale afspraken ontwikkeld voor circulair bouwen


Met de groeiende vraag naar duurzame en circulaire bouwoplossingen wordt het volgens het tweetal steeds belangrijker om gebouwen te ontwikkelen die zich aan diverse gebruikersbehoeften kunnen aanpassen. “Gebouwflexibiliteit is een cruciaal aspect bij het ontwerpen en bouwen van gebouwen om te kunnen meebewegen met de veranderende eisen van hun gebruikers,” aldus Vossen. Het besef is ontstaan doordat de wereld om ons heen steeds sneller verandert en daarmee ook de behoeften van gebruikers . Terwijl onze ‘statische’ gebouwen deze veranderingen vaak onvoldoende ondersteunen. “Dit leidt tot inefficiëntie voor gebruikers, hoge kosten bij aanpassingen en verspilling van energie en materiaal bij renovatie van gebouwen,” aldus Vossen.&nbsp;

##### Meetinstrumenten

Een van de belangrijkste vragen is hoe flexibiliteit meetbaar en tastbaar gemaakt kan worden. Pauline Martens ziet dat binnen het domein van duurzaamheid de regelgeving gestaag toeneemt. Echter, bij circulariteit is er nog veel onduidelijkheid. “Het Nieuwe Normaal streeft ernaar om verschillende thema's concreter te maken. Brink is partner geworden van Het Nieuwe Normaal om te onderzoeken hoe deze thema's meetbaar te maken en ze in de praktijk toe te passen.”&nbsp;

<img src="/uploads/vossen-martens-2525-0510733-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

Overigens zijn er in de afgelopen jaren al verschillende instrumenten ontwikkeld om flexibiliteit in bouwprojecten te bevorderen. Zo is er in 2014 door VNO-NCW in samenwerking met Brink en de TU Delft de '[bepalingsmethode adaptief vermogen van gebouwen']() gepubliceerd. Deze methode biedt concrete handvatten om flexibiliteit in gebouwen te meten en te verbeteren. Daarnaast zijn er instrumenten zoals MAT 8 gebouwflexibiliteit, ontwikkeld door DGBC in samenwerking met de TU Delft. En de 'rekentool adaptief vermogen', ontworpen door W/E adviseurs en DGBC. “Deze instrumenten stellen bouwprofessionals in staat om flexibiliteit te kwantificeren en te toetsen aan specifieke behoeften,” aldus Martens.

##### Flexibiliteitsscan als aanvulling

Vorig jaar is op basis van de ‘bepalingsmethode adaptief vermogen van gebouwen’ de [flexibiliteitsscan]() ontwikkeld. De scan helpt de gebruiker in het vaststellen van de behoefte aan flexibiliteit en helpt bij het bepalen in hoeverre een bestaand gebouw aan deze behoefte kan voldoen. In het geval van nieuwbouw biedt de scan handvatten waarmee een passend flexibel gebouwontwerp gemaakt kan worden. “Het is belangrijk,” legt Martens uit, “om realistische toekomstscenario's van het gebruik te definiëren en op basis daarvan te bepalen welke vormen van flexibiliteit vereist zijn, bijvoorbeeld (her)indelingsflexibiliteit, uitbreidingsflexibiliteit en/of afstootflexibiliteit. Op basis daarvan kun je relevante gebouwindicatoren identificeren en toepassen.”

> #### Er dient altijd een balans te zijn tussen flexibiliteit, materiaalgebruik, energiegebruik en (financiële) middelen

In aanvulling op de eerder ontwikkelde tools voorziet de flexibiliteitsscan in deze verdiepingsslag. Vossen benadrukt het belang van gebouwflexibiliteit, maar waarschuwt dat het niet als een doel op zich moet worden gezien. Volgens haar moet flexibiliteit voortkomen uit de behoefte om een gebouw efficiënt en toekomstbestendig te maken en dient er altijd een balans te zijn tussen flexibiliteit, materiaalgebruik, energiegebruik en (financiële) middelen.

##### Vertrouwen om te investeren

“Er zitten grenzen aan flexibiliteit,” benadrukt zij, “zelfs binnen de context van circulaire bouw. Bij het beoordelen van flexibiliteit houden we rekening met de daadwerkelijke behoefte aan flexibiliteit. Het heeft namelijk geen zin om een gebouw extreem flexibel te maken als we weten dat het toekomstige gebruik de komende twee gebruiksperioden (&gt;15 jaar) niet wezenlijk zal veranderen. Daarom beginnen we met het identificeren van mogelijke toekomstscenario's voor het gebruik van het gebouw. Vervolgens bepalen we welke vormen van flexibiliteit nodig zijn, zoals aanpasbaarheid van de indeling, afstoot- of uitbreidingsmogelijkheden of de mogelijkheid tot losmaakbaarheid (in het geval van tijdelijke gebouwen). Pas daarna kijken we welke gebouwkenmerken relevant zijn voor deze specifieke vormen van flexibiliteit."

<img src="/uploads/vossen-martens-2525-0510785-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2538" />

> #### Ons concept biedt de mogelijkheid om een kantoor om te vormen tot een laboratorium en vice versa

Hoewel flexibiliteit mogelijk niet direct zichtbare voordelen biedt, is het essentieel om constant rekening te houden met de lange termijn. “Opdrachtgevers moeten erop kunnen vertrouwen dat hun investering in de toekomst daadwerkelijk vruchten zal afwerpen. Aangezien de daadwerkelijke invulling van flexibiliteit per gebouw verschilt, is het bijna onmogelijk om van tevoren te voorspellen wat de return on investment zal zijn. Het vertrouwen dat de investering zichzelf terugverdient, omdat de mate van flexibiliteit past bij de wijze waarop je gebouw gebruikt zal worden, vormt de basis van je besluit om te investeren,” zegt Vossen.

##### Realisatie van projecten

Een van de projecten waar Brink het gedachtegoed rondom gebouwflexibiliteit heeft toegepast, is een innovatief kantoor/laboratoriumconcept dat een aanzienlijke mate van indelingsflexibiliteit biedt. Dit concept stelt zowel de indeling, inrichting als het gebruik van de ruimte in staat om te variëren. “Bij dit nieuwbouwproject was het al in een vroeg stadium duidelijk dat er sterke behoefte was aan het faciliteren van wisselende gebruikers met uiteenlopende werkzaamheden,” zegt Martens. “Ons concept biedt de mogelijkheid om een kantoor om te vormen tot een laboratorium en vice versa. Door het gebruik van repeterende modules, kan je de omvang van het gehuurde ook vrij eenvoudig aanpassen. Hierdoor is het niet nodig om bij aanvang van de bouw precies te weten hoe het gebouw uiteindelijk zal worden gebruikt. Dit geeft de gebouweigenaar de vrijheid om later beslissingen te nemen.”

##### Toekomst

Volgens Martens is het concreet maken van flexibiliteit voor opdrachtgevers essentieel om hen sneller te overtuigen. “Opdrachtgevers beginnen steeds vaker na te denken over het toekomstbestendig maken van hun gebouwen. Er verschijnen ook veel meer voorbeelden van flexibele bouwoplossingen. Met als gevolg dat opdrachtgevers niet alleen interesse tonen, maar ook daadwerkelijk actie willen ondernemen. Ik vind het vergelijkbaar met de focus op duurzaamheid. Door concrete meetmethoden en best practices is duurzaamheid al gemeengoed geworden. De flexibiliteitsscan is een goede methode om een essentieel onderdeel van het circulair bouwen te faciliteren.


'Gebouwflexibiliteit leidt tot minder verspilling’

Scan maakt flexibiliteit gebouwen inzichtelijk


Dura Vermeer loopt graag voor op de markt als het gaat om uitdagende projecten. Maar soms stapelen de ambities zich zo hoog op, dat het een uitdaging wordt om die allemaal waar te maken. “Het is ons gelukt,” stelt ontwikkelmanager bij Dura Vermeer Mickaël Schoenmakers gerust. “Omdat houtbouw ook voor ons een nieuwe techniek is, was het een hele uitdaging om alle betrokken partijen op een lijn te krijgen.” Zo waren er diverse adviseurs betrokken, maar ook een leverancier die de juiste input kon geven, die als volwaardig lid van het bouw & engineeringsteam bij te dragen, om tot het definitieve ontwerp te komen.

##### Vertrouwen winnen

Toen die eerste hobbel genomen was, moest Schoenmakers in gesprek met de gemeente. “Hun kennis over houtbouw is nog niet op peil,” stelde hij vast. Omdat er in de directe omgeving van Nijmegen geen soortgelijke projecten gerealiseerd zijn, moest Schoenmakers samen met zijn collega’s én adviseurs de gemeente zien te overtuigen. “Dat had heel wat voeten in de aarde,” blikt hij terug. “De discussie gaat al snel over factoren als brand en geluid. Punten waarvan de meeste mensen zenuwachtig worden als het om hout gaat. Dan moet je hun vertrouwen zien te vinden.” Dat lukte door uitleg van verschillende adviseurs en de brandweer. “Achteraf heeft het meer energie gekost dan je bij traditionele bouw zou hebben.”

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0510103-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2492" />

##### Meer dan een gebouw

Hortus-Ludi is meer dan een gebouw op zich. “Bij een uitvraag als deze moet je natuur-inclusief bouwen, met ruimte voor biodiversiteit en klimaatadaptatie,” somt Schoenmakers op. “Het is echt een opeenstapeling van ambities.” Omdat het realiseren van appartementen op deze locatie te veel obstakels met zich meebracht, besloot Dura Vermeer te kiezen voor het huidige alternatief. “We wilden iets neerzetten dat past op deze plek en duurzaam is, maar dat ook voldoende opbrengt om het project financieel rond te rekenen.” Vanuit oogpunt van duurzaamheid werd gekozen om biobased te bouwen in Cross Laminated Timer (CLT). “Bij de tweede presentatie ontvingen we van de afdeling Welstand een chapeau en hulde voor het hele team en de opdrachtgever. Men was erg onder de indruk van het feit dat we, ondanks alle tegenslagen, het niveau van ontwerp toch hoog wisten te houden.”&nbsp;

##### Inrichten van een ecosysteem

Als je natuur-inclusief wil bouwen, dan kom je er niet met het ophangen van alleen een paar nestkasten. “Je hebt ook schuilplaatsen en eten nodig voor bijvoorbeeld vogels en vleermuizen, dus je moet echt een totaalplaatje aanbieden.” Waar het in het verleden inderdaad bleef bij een paar nestkasten en een bijenhotel in de tuin, gaat het bij projecten als Hortus Ludi om het inrichten van een compleet ecosysteem. “We betrekken nu standaard een ecoloog bij onze projecten. Samen inventariseren we welke dieren en planten er nu aanwezig zijn en welke soorten je wel zou kunnen terughalen door de juiste condities te scheppen binnen je project.” En dat gebeurde ook bij Hortus Ludi. “In de gevel zitten ornamenten met nestkasten die zijn afgeleid van het naastgelegen kloostergebouw. In totaal zo’n 127 stuks. Oorspronkelijk zaten ze ook boven de ramen, maar dat is op advies van de ecoloog aangepast.”&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0540034-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2561" />

##### Duurzaam en circulair

Groene daken, het bufferen van water voor hergebruik in de tuin, het opwekken van energie: duurzaamheid en circulariteit staan bij Hortus Ludi centraal. Alle CLT-modules die in het gebouw zijn verwerkt, zijn losmaakbaar. Zo kunnen ze altijd gedemonteerd en hergebruikt worden. Een deel van het complex is gemaakt van hergebruikte materialen. “Op de plek van het poortgebouw wat de twee woongebouwen met elkaar verbindt, stond oorspronkelijk een schoolgebouw. Die materialen wilden we hergebruiken in het poortgebouw.” De gemeente was aangenaam verrast dat Dura Vermeer zo’n hoge hergebruikambitie in het plan verwerkte.

> #### We hebben het isolatiemateriaal geoogst, maar ook het schakelmateriaal en binnendeuren

“Het gebouw was inmiddels al gesloopt en afgevoerd, dus we begonnen van scratch af aan. We zijn als team bij elkaar gaan zitten om te kijken hoe we onze ambitie toch hoog konden houden. Zo hebben we als gevelstenen een restpartij stenen gebruikt die anders verpulverd zou worden. De leien op het dak zijn gemaakt van hergebruikt plastic.” En daar bleef het niet bij. Het Paleis van Justitie in Den Bosch, een ander project van Dura Vermeer, bevatte verschillende materialen die geoogst konden worden om vervolgens toe te passen in het poortgebouw. “We hebben het isolatiemateriaal geoogst, maar ook het schakelmateriaal en binnendeuren.” De grondwerker die bij het project betrokken is, leverde gebruikt bestratingsmateriaal om de vloer in het poortgebouw te bestraten.&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0510072-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="5616" height="3609" />

##### Het Nieuwe Normaal

Bij het vormgeven van de plannen keek Dura Vermeer naar de eisen waaraan het plan moest voldoen, maar ook op welke punten er beter gescoord kon worden. “We hebben een lage MPG-score en ook op losmaakbaarheid en hergebruik van materialen scoren we goed. Toen het project begon, waren we nog niet zo bezig met Het Nieuwe Normaal. Dat kwam dus pas later in beeld, maar als je nu terugkijkt, hebben we wel de pijlers van Het Nieuwe Normaal gebruikt. De afgelopen periode hebben we het project alsnog langs deze norm gelegd om te kijken hoe goed we hier nu op scoren.”

> #### Ik zou nu al in een veel eerder stadium een constructeur bij de plannen betrekken

En dat ging goed. “Het is leuk om te zien hoe je, door in eerste instantie alles apart te bekijken, uiteindelijk toch ook goed scoort met Het Nieuwe Normaal en hoe de uitgangspunten van toen ook nu overeind zijn gebleven.” Als Schoenmakers terugkijkt, zou hij dan dingen anders hebben gedaan? “In eerste instantie waren we aan het stoeien met de constructie,” licht hij toe. “We wilden ook houtskeletbouw toepassen, maar later bleek dat het technisch toch niet haalbaar was binnen het ontwerp. Ik zou nu al in een veel eerder stadium een constructeur bij de plannen betrekken, zodat je zeker weet dat alles klopt.”

##### Kennis borgen

Een project als dit levert waardevolle kennis en ervaring op voor vervolgprojecten. “We hebben de ambitie om 30% van de woningen die we ontwikkelen, te bouwen in hout en willen de kennis daarover borgen binnen heel Dura Vermeer. Daarom hebben we per vestiging een speciale Hout-Captain in dienst. Dat is een interne houtbouwambassadeur die kennis deelt en dient als vraagbaak voor de collega’s.” Tijdens zogenaamde ‘hout-storms’ kunnen collega’s met elkaar brainstormen over de beste manier van bouwen en welke aandachtspunten er zijn. En bij nieuwe projecten wordt er altijd iemand van het vorige houtproject betrokken. Ook de bevindingen van Hortus Ludi zijn in het kennisteam gedeeld, zodat het altijd ergens geborgd is.&nbsp;

<img src="/uploads/schoenmakersvangrinsven-2525-0540058-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="7680" height="5286" />

##### Trots op resultaat

Het meest trots is Schoenmakers op het feit dat de ambitie die in eerste instantie werd neergelegd, ook daadwerkelijk waargemaakt is en dat het concept aanspreekt. “De bewoners zijn bijna allemaal afkomstig uit de regio Amsterdam en Haarlem en hebben bewust gekozen voor dit project omdat het precies aansluit bij wat zij willen. Een grote woning met een grote gezamenlijke tuin die bijdraagt aan het gevoel van een community. We zien dus zeker potentie in dit type projecten, maar constateren tegelijkertijd ook dat de betaalbaarheid voor kopers onder druk staat. Zij hebben minder te besteden, terwijl wij geconfronteerd worden met hoge kosten om projecten haalbaar te krijgen. Op dit moment blijft traditionele bouw nog altijd goedkoper dan bouwen in hout.” Toch weerhoudt dat Dura Vermeer niet om te blijven investeren in duurzame en circulaire projecten. “Je moet de handschoen oppakken, ergens beginnen en leren van de dingen die je doet. Als je geen kennis opdoet, dan blijf je alles traditioneel bouwen.” &nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;

<div class="bg-primary/20 p-4 max-w-prose">

Jip van Grinsven van Alba Concepts rekende voor Dura Vermeer een aantal thema’s door volgens Het Nieuwe Normaal voor het project Hortus-Ludi. “We hebben het project langs een aantal indicatoren van Het Nieuwe Normaal gelegd. Op MPG, MPG-2 en losmaakbaarheid en materiaalgebruik scoort het project erg hoog. Dat wil zeggen een lage milieu-impact en hoge score op losmaakbaarheid en materiaalgebruik. Dat zit hem vooral in de toegepaste CLT-constructie voor wanden, vloeren die met droge, losmaakbare verbindingselementen zijn bevestigd en de relatief kleine fundering op staal.” Op totale milieu-impact (MKI) scoort Hortus Ludi minder goed. Dit wordt veroorzaakt door een groot bruto vloeroppervlakte (330 m² &nbsp;BVO) en daarmee worden redelijk veel materialen toegepast.

</div>


Mickaël Schoenmakers Dura Vermeer over Hortus-Ludi

‘Als je geen kennis opdoet, dan blijf je traditioneel bouwen’


“Dat klinkt allemaal een stuk makkelijker dan het is,” weet Jeroen Zandboer, manager duurzaamheid van BAM Bouw en Techniek. “De realisatie van de Upcycle Mall heeft een flinke inspanning en dosis lef gevraagd van alle betrokken. Daarnaast was er ook sprake van een reeks toevalligheden en gebeurtenissen die mooi in elkaar pasten.”&nbsp;

##### Het begin

Gemeente Rotterdam zocht contact met BAM omdat zij al circulaire ervaring hadden opgedaan bij eerdere projecten. Rond dezelfde tijd zocht ingenieursbureau BOOT contact met BAM met de vraag of zij geen bestemming wisten voor het voormalig lab in Delft. Dit was het begin. Vele overleggen, berekeningen en input van de oorspronkelijke architect maakten uiteindelijk het hergebruik mogelijk. In 2014 was het gebouw van TNO nog fors uitgebreid, op dat moment was echter al duidelijk dat het na ongeveer zeven jaar weg zou moeten om plaats te maken voor een woonwijk. Daarom was het al zo gebouwd dat het makkelijk te demonteren was met onder andere losmaakbare verbindingen. Je kunt wel zeggen dat het wat dat betreft zijn tijd ver vooruit was.

> #### Het gebouw van circa 80 meter lang en 35 meter breed, is volledig gedemonteerd

In de voorbereiding zijn alle componenten gelabeld, op kwaliteit getoetst en is er van tevoren een logistiek plan en demontage- en opslagplan gemaakt. Het gebouw van circa 80 meter lang en 35 meter breed, is volledig gedemonteerd. Het gebouw is grotendeels uit elkaar gehaald tot losse elementen, zo kunnen de materialen gemakkelijk vervoerd worden naar de tijdelijke opslaglocaties. In sommige gevallen, zoals bij de liftschacht en de gebouwhoge kozijnen, is ervoor gekozen om ze in hun geheel te transporteren. Bij de opslaglocatie liggen de grote onderdelen, waar weersinvloeden minder effect op hebben, op een buitenopslag. Voor de meer kritische onderdelen is er een geconditioneerde binnenopslag.&nbsp;

##### Materialen leidend in ontwerp

“Het ontwerp van de nieuwe Upcycle Mall is volledig aangepast aan de wensen van de gemeente Rotterdam en de eindgebruiker(s). De gebruiksfunctie van het gebouw is in de nieuwe situatie anders dan in de oude situatie en daarmee zijn er ook extra materialen nodig. Deze worden zoveel mogelijk gezocht op circulaire marktplaatsen en in gebouwen die gesloopt worden. Het ontwerpproces vergt extra inspanning omdat je zoveel mogelijk met hergebruikte materialen wil werken en deze materialen leidend laat zijn in je ontwerp. In een traditioneel project loopt dit proces andersom, dan maak je eerst een ontwerp en zoek je daar de benodigde materialen bij. Dit is voor het ontwerp- en uitvoeringsteam een hele zoektocht om tot een hoogwaardig circulair gebouw te komen,” legt Zandboer uit.

> #### Dit is niet zomaar een milieupark, maar een milieupark gericht op de toekomst

Verantwoordelijk wethouder Karremans (Handhaving, Buitenruimte en Mobiliteit) is blij met het project dat hij ziet ontstaan: “Op dit milieupark kunnen Rotterdammers straks niet alleen spullen weggooien in de containers, maar ook spullen doneren op het zogenaamde doneerplein. Deze spullen krijgen een tweede leven in de Upcycle Mall. Dit is niet zomaar een milieupark, maar een milieupark gericht op de toekomst. Een toekomst waarin we afval gebruiken als grondstof. Het gebouw zelf dient als prachtig voorbeeld.”

##### Ruimte huren

In de Upcycle Mall kunnen circulaire ondernemers straks een ruimte huren. De inschrijving daarvoor is op dit moment nog niet geopend, maar één van de voorwaarden is dat deze ondernemers werken met de grondstoffen (spullen) die Rotterdammers wegbrengen naar het doneerplein op het milieupark. Dat doneerplein komt tussen het milieupark en de Upcycle Mall. Daar kunnen ze zien of ze hun spullen gescheiden weggooien of doneren. “Je kunt denken aan bestaande producten hergebruiken, repareren of er iets nieuws van maken,” aldus een woordvoerder van de gemeente. “Maar er komt ook een reparatiefunctie. Dus wie weet nemen de Rotterdammers straks gewoon hun eigen spullen weer mee. Het belangrijkste is dat de berg afval zo klein mogelijk wordt.”

En zo ziet BAM het ook: “De kunst van het bouwen gaat niet alleen over het ontwerp en de constructie. Het is de erkenning voor wie we bouwen. De levens waar we impact op hebben, de gemeenschappen die worden gevormd. Samen zetten we met de realisatie van de Upcycle Mall en het milieupark de toon en kijken we verder dan vandaag,” aldus Zandboer.

Er komt trouwens in het najaar nog een wedstrijd voor alle Rotterdammers om een originele naam voor de Upcycle Mall te bedenken.


Eigen gebouw als voorbeeld

Rotterdam gaat upcyclen


60% stikstofreductie ten opzichte van 2018 in het jaar 2030, 0,4 Mton CO<sub>2</sub> reductie ten opzichte van 1990 in het jaar 2030, 75% gezondheidswinst door de uitstoot van fijnstof terug te dringen zijn de doelstellingen van het hele programma. “Er is 50 miljoen euro beschikbaar gesteld tot eind 2023, het programma loopt nu 2 jaar,” legt De Rooij verder uit, “20 miljoen daarvan is voor IMP. Daarnaast zijn er de bijdragen uit bedrijven, waardoor we in totaal zo’n 30 miljoen beschikbaar hebben. Er zijn inmiddels zo’n 120 partijen betrokken bij het programma. En we hebben een groot deel van het bedrag al uitgegeven als subsidie. Bedrijven dienen bij ons hun projectvoorstel in voor hun project waarmee ze emissieloos willen bouwen.”

<img src="/uploads/marioderooij-ar19267-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2751" />

Een belangrijk verschil met de meeste subsidieprogramma’s is dat IMP een aanvraag niet alleen beoordeelt of het wel of niet goed genoeg is, ook het middengebied in de ranglijst krijgt een kans. “Wij koppelen terug, ‘als je nou dit of dat verbetert is het perfect’” legt De Rooij uit. “Het gaat tenslotte om het eindresultaat. Op deze manier hebben wij veel meer projecten lopen die een bijdrage kunnen leveren. Wat verder belangrijk is, is dat partijen elk kwartaal moeten declareren en een voortgangsrapportage aanleveren, dat houdt de vaart in het project. Bovendien kun je snel bijsturen.”

> #### Ook het middengebied krijgt een kans

##### Het Nieuwe Normaal

“Het HNN programma van Cirkelstad zal zeker een grote bijdrage leveren aan het emissieloos bouwen,” benadrukt hij, “al kan het natuurlijk op sommige punten nog wel wat geoptimaliseerd worden, maar daar wordt hard aan gewerkt. Dan heb ik het bijvoorbeeld over de gebruikte parameters en het afrekenbaar maken. Zo wordt bij de MPG voor gebouwen berekend per bruto vloeroppervlak, dat zou beter per wooneenheid kunnen in mijn ogen. Met de huidige methode komt een grote villa beter uit de bus dan een appartement, terwijl iedereen aanvoelt dat dat niet kan kloppen.” Waar De Rooij enthousiast over is, is dat HNN ook het gebied rondom de gebouwen meeneemt. “Dat je ook kijkt naar de infrastructuur en de natuur in de omgeving, dat is heel goed.”

<img src="/uploads/marioderooij-ar19289-1-hiresmax-srgb-ardito.jpg" width="3840" height="2560" />

“Het is belangrijk om ook de omgeving mee te nemen, analoog aan het CO<sub>2</sub> zou je ook zoiets voor stikstof moeten hebben. Dat je met stikstof budgetten gaat werken in een gebiedsgerichte aanpak. Voor stikstof heb je nu de Aerius-berekening, maar die is verre van compleet. Er wordt alleen gekeken naar de bouwplaats en niet wat eromheen bij komt. Je kunt besluiten delen van gebouwen elders te maken, maar wat doet het daar dan en wat betekenen die vervoersbewegingen? Dichtbij natuurgebieden kan het zeker een oplossing zijn om meer met prefab te gaan werken en onderdelen in een minder natuurgevoelig deel van het land te maken. Wel moet je dan ook naar de uitstoot van het vervoer kijken. Daarin kun je bijvoorbeeld met waterstof of elektrisch gaan werken. Er is al veel mogelijk.”

> #### In theorie is volledig emissieloos gewoon mogelijk

De Rooij voelt zich als een vis in het water in zijn rol als programmamanager. “Het is echt leuk om dit programma zo te draaien,” verklaart hij enthousiast, “Of er grenzen aan emissieloos bouwen zijn? Nee hoor. In theorie is volledig emissieloos gewoon mogelijk.”
